‘We Hate Tourism Tours’ wil niet je geld maar je vriendschap

Behendig stuurt gids-chauffeur Nuno Lopes de Paula de witte Volkswagen VAN met zijn acht gasten – toeristen uit Canada, Zwitserland, Duitsland en Nederland – de groene heuvels van Monsanto Park rond Lissabon op. Hoe hoger we komen, hoe indrukwekkender het uitzicht over de stad en de Taag. We maken een trip met de club van ‘We Hate Tourism Tours.’

Door gastcolumnist Loek Kusiak

Als we eenmaal de top bereikt hebben van de Alto da Serafina in Monsanto Park komen we oog in oog staan met Restaurante Panorâmico de Monsanto, althans wat er nog over is van deze voormalige horecalocatie. Want wat we zien, is het geraamte van een gebouw dat in alles lijkt op een in beton gegoten vliegende schotel uit de prehistorie. De functie restaurant-discotheek had het gebouw tussen 1968 en eind jaren negentig. In 2001 sloot de zaak zijn deuren. De bereikbaarheid per auto vanuit de benedenstad bleek steeds lastiger, de klandizie nam af, het park kreeg de status van beschermd natuurgebied. Daarna begon de sloop van het interieur, de ontmanteling aan de buitenkant, de gestage verkruimeling van een iconisch complex.

“Deze plek was lange tijd het hipste centrum van het Portugese partyleven. David Bowie en andere beroemdheden uit de showbizz kwamen er, maar ook hoge politici en industriëlen,” vertelt Nuno, als hij zijn gezelschap verdieping na verdieping voorgaat op de trappen van dit uit steen gehouwen ruimteschip. Hier en daar zijn nog restanten van artistiek met azulejos (siertegels) bewerkte binnenmuren te zien. Op de bovenste verdieping aangekomen, haalt Nuno uit zijn schoudertas een fles ginjinha, de traditionele Portugese kersenlikeur en een setje glazen dat hij voor zijn gasten vult. Proostend genieten we van een hallucinant panorama dat zich uitstrekt van de Ponte Vasco da Gama tot aan de Ponte de 25 Abril.

Verborgen highlights van Lissabon

Restaurants Monsanto is een van de verborgen highlights van Lissabon waar Nuno ons die dag in een zes uur durende trip – voor 50 euro per persoon, inclusief lunch in een pastelaria – met zijn busje naar toe brengt. Dat doet hij in het zomerseizoen gemiddeld drie keer per week onder de vlag van de non-profitorganisatie Lisbon Sustainable Tourism/We Hate Tourism Tours. Een club van intussen zo’n vijftien tot twintig betaalde krachten en vrijwilligers – velen met een academische achtergrond ook – die in 2008 door grafisch ontwerper Bruno Gomes is opgericht uit onvrede met de toenemende ’toeristificatie’ van Lissabon. We Hate Tourism Tours wil bezoekers nog onbekende en ongerepte aangezichten van (en rond) de stad laten zien, de verborgen schatten die ontbreken in het standaardprogramma waar het Bureau voor Toerisme en commerciële aanbieders van dagtripjes of een ‘Fado Show Tour’ de toeristen mee paaien.

Kleinschaligheid en duurzaamheid, kennismaken met de lokale keuken en cultuur en contacten bevorderen met de lokale bevolking, zijn zowel trefwoorden als ankerpunten van ‘We Hate Tourism Tours’, dat opgewekt en improviserend zijn weg zoekt in een overhitte toeristische ambiance waarin Lissabon vooral de laatste vijf jaar qua massaliteit in bezoekersaantallen dezelfde weg is opgegaan als Venetië, Amsterdam, Londen of Parijs.

Ongebreidelde groei van het toerisme

“Vijf jaar geleden”, zegt Nuno, “telde Lissabon nog 30 tot 40 tuktuks. Inmiddels zijn dat er bijna 400. De gemeente heeft er nu een stokje voor gestoken dat de op benzine rijdende tuktuks de stad blijven vervuilen met hun benzinedampen. Vanaf 2019 zijn alleen nog elektrisch aangedreven tuktuks toegestaan.”

De beginnende dertiger Gonçalo Paiva, opgeleid als ingenieur maar tegenwoordig een van de drijvende krachten achter ‘We Hate Tourism Tours’, zegt dat niet alleen goedkope vliegtickets à la Ryanair en de kamerverhuur Airbnb verantwoordelijk zijn voor de ongekend snelle groei van het toerisme in de Portugese hoofdstad. “Neem ook de aanleg van de nieuwe terminal voor cruiseschepen bij Santa Apolónia. Die heeft in de eerste helft van 2018 geleid tot ruim 15 procent, ofwel 30.000 bezoekers meer dan het in de eerste helft van 2017.”

Aan het eind van 2018 hebben volgens prognoses dit jaar alleen al ruim 600.000 cruiseschiptoeristen voet aan wal gezet in Lissabon. “Lokale politici zijn kortzichtig,” zegt Paiva, “en zetten in op ongebreidelde groei van het toerisme, maar ook op het binnenhalen van allerlei congressen en het toestaan van de bouw van nog eens zeven hotels. Men is er blind voor dat het authentieke leven in de stad eronder te lijden heeft. Tegenover twee lokale inwoners staat op dit moment één toerist. Dat is de verhouding op dit moment. Het is nu een chaos. En inhaligheid is troef.”

We spreken Paiva in de LX-Factory, een voormalige meelfabriek in de wijk Alcântara onder de Ponte de 25 Abril. De fabriek is na de economische crisis als industrieel erfgoed getransformeerd tot een hotspot voor creatievelingen, hippe winkeltjes, boekverkopers en restaurants. Ook ‘We Hate Tourism Tours‘ heeft een sobere, kleine ruimte op de bovenste verdieping als ‘hoofdkantoor’ gekozen. De meeste excursies vertrekken vanaf een meetingpoint op de Avenida da Liberdade.

Wat voor reiziger wil je zijn?

“We zijn niet tegen toerisme, integendeel,” vertelt Paiva, “we verwelkomen graag iedereen in onze schitterende stad om ze de vele pareltjes en geheime plekken te laten zien die nog niet door het massatoerisme ontdekt zijn. Maar we vinden ook dat mensen zich bewust moeten zijn van hoe ze reizen, of ze dat op een verantwoorde manier doen en verbondenheid kunnen tonen met de lokale bevolking en cultuur. Ofwel: wat voor reiziger wil je zijn?”

“De mensen die met ons meegaan vinden ons niet op Facebook, maar via onze website of door mond-op-mondreclame. Deze mensen willen weten wat er werkelijk gaande is in de stad, wat het betekent om Portugees of inwoner van Lissabon te zijn, waarom we zijn zoals we zijn. We beschouwen onszelf als onofficiële ambassadeurs van de stad en zijn dus niet zo geïnteresseerd in zomaar een ritje maken. We willen vrienden maken en met onze trips een alternatief bieden voor de grote rode of gele dubbeldeks toeristenbussen, die je afzetten op typische attracties als bijvoorbeeld Alfama, waar de mensenmassa’s in de zomer als mierenhopen door elkaar kroelen. Of neem het klooster Dos Jerónimos in Belém. Daar mag je anderhalf uur in de brandende zon in de rij voor een kaartje staan. Dat zijn dus de tourism tours die wij verafschuwen, omdat ze gerund worden door organisaties die toeristen wel het geld uit de zakken kloppen, maar niks doen voor de lokale gemeenschappen in Lissabon, of zelfs geen belasting betalen.”

“Neem Airbnb”, gaat Paiva verder. “Want: Airbnb zou reizigers samenbrengen met bewoners, locals met toeristen. Alleen maar winnaars dus. Maar wat we zien is dat Airbnb mensen vooral uit elkaar drijft en de sociale samenhang in buurten verstoort. Speculanten kopen pandjes op in Mouraria, Graça en Alfama die ze voor 1500 tot 2000 euro in de week verhuren. En dan de huiseigenaren met ambities op de Airbnb-markt. Die proberen hun huurders, de autochtone bewoners, veelal ouderen met een minimaal pensioen en gezinnen met weinig inkomen, uit hun huizen te verdrijven met belachelijke huurverhogingen en door het onderhoud na te laten. Een trend die de prijzen in toeristische gebieden enorm opdrijft.”

Recent onderzoek laat zien dat Lissabon in 2017 als nummer 85 is doorgedrongen tot de lijst van honderd duurste steden van de wereld om er permanent te wonen, met acht à negenhonderd euro voor een 2-kamerappartement. In 2016 stond Lissabon op deze lijst nog op de 137e plaats.

Sociale projecten

‘We Hate Tourism Tours’ laat een deel van de opbrengst van zijn activiteiten ten goede komen – enkele duizenden euro’s per jaar – aan sociale projecten voor kinderen uit armlastige gezinnen en aan ouderen die in de hoger gelegen delen van de stad niet meer de steile trappen kunnen belopen.

Paiva: “Met een busje en vrijwilligers halen we deze ouderen uit hun isolement voor een dagtrip naar de buurt waar ze geboren en opgegroeid zijn, maar al dertig jaar niet meer geweest zijn. Zo proberen we een brug te slaan tussen de bevolking en het groeiend toerisme, dat vooral de kwetsbare groepen verder in hun eigen stad isoleert.”

De reiziger die met ‘We Hate Tourism Tours’ in of rond Lissabon op pad wil – ook Porto is overigens is sinds kort in het programma opgenomen – heeft keus te over. Met Free Walking Tours maak je vanaf de Praça Martim Moniz met een gids voor 20 euro – inclusief lunch onder een schaduwrijke boom – een vier uur durende wandeling door wijken, hofjes en parken, en langs kerken, monumenten of het parlementsgebouw, die in de meeste reisgidsen onvermeld blijven. Ook cool: een trip met een jeep naar de zeven heuvels rond Lissabon, een surfexperience aan de kust bij Caparica, of anders wel de zeven uur durende ‘Pirates Tour’ naar de bossen en watervallen rond Sintra  waarbij we het door toeristen overstroomde Pena Palace links laten liggen – en ook Guincho Beach en Cabo da Roca bezocht worden.

“Maar als zich bij ons mensen melden die naar Fátima willen,” zegt Paiva, “kunnen we dat ook regelen. Veel plekjes die we aandoen willen we het liefst zoveel mogelijk geheimhouden. Om te voorkomen dat andere tripaanbieders er puur om het financiële gewin mee vandoor gaan.”

Blauwe Muur

Terug naar Nuno Lopes de Paula, die ons met zijn busje in het noorden van Lissabon – niet ver van de wijk Avalade waar Nuno zelf is geboren en opgegroeid in een keurige straat die opmerkelijk veel lijkt op een tuinwijk in Utrecht of Haarlem – langs de zogeheten Blauwe Muur (‘Muro Azul’) voert. Het is de omheiningsmuur van een voormalig psychiatrisch ziekenhuis. “Zeg maar gerust: het gekkenhuis,” vertelt Nuno, “want wie hier zat werd meestal door zijn familie vergeten en kwam er nooit meer uit.”

De muur is na de sluiting van het gesticht in het kader van het kunstproject ‘Urban Art Gallery’ beschilderd door vijftig kunstenaars op basis van het thema ‘Mental Illness’. Dat heeft hartverscheurende, surrealistische schilderingen van gezichten opgeleverd over de visioenen, wanhoop en angsten in de hoofden van demente, schizofrene, paranoïde of anderszins gestoorde patiënten. En dat vele honderden meters lang. Soms pure horror waar je door gebiologeerd raakt. En die laat zien waarin een toeristische rondrit ook onthullend sensationeel kan zijn door ons de vele spiegels van de ziel voor te houden.

Links

• We Hate Tourism Tours
• Free Walking Tours in Lisbon
• Experience Lisbon like a local

Loek Kusiak is freelance journalist. Hij schrijft voor vakbladen en online media onder meer over gezondheidszorg, duurzaamheid, technologie en innovatie en is een regelmatig bezoeker van Portugal.