De Serra da Estrela als Terra Incognita

In een tijd dat een tocht vanuit Lissabon naar de hoogste berg van Portugal net zo gecompliceerd leek als een ruimtevlucht naar de maan, vertrok een wetenschappelijke expeditie naar de Serra da Estrela. Men vond het hoog tijd dit mysterieuze gebied in het hart van het land in kaart te brengen.

Wetenschappers op ‘de schedel van Portugal’

Op 1 augustus 1881 verzamelde zich een grote groep gerenommeerde wetenschappers in Lissabon om per trein, per koets, te paard en te voet naar de Serra da Estrela af te reizen, een gebergte dat door zijn onbekendheid omgeven was door mythes en legendes. De reis werd georganiseerd door de Geografische Vereniging van Lissabon. Twaalf specialismen waren vertegenwoordigd: antropologie, landbouwkunde, archeologie, chemie, botanie, hydrologie, geneeskunde, meteorologie, fotografie, zoölogie, etnografie en geologie.

Afrika

Een aantal wetenschappers had ervaring met expedities in de binnenlanden van Afrika. In het kader van de kolonisatie waren bijvoorbeeld de als mariniers opgeleide ontdekkingsreizigers Serpa Pinto, Brito Capelo en Roberto Ivens bekend met zeer moeilijk begaanbaar terrein, een vijandige bevolking en tropische ziektes in Angola en Mozambique.

Maar dit was anders. Dit was ‘a nossa terra’! Men was gefascineerd door de Serra da Estrela: de poelen en moerassen, de waterbronnen, de diepe meren en de hoge toppen van de drie bergen in de vorm van kruiken, de Cântaro Magro (1.928m), Cântaro Gordo (1.876m) en de Cântaro Raso (1.916m) werkten zeer op de verbeelding van biologen, plantkundigen en mineralogen.

Talloze legenden deden bij de plaatselijke bevolking de ronde, zoals die van het ‘boze oog van de marinier’: als er een storm op zee was, daalde en steeg het waterniveau van de twee bergmeren Lagoa Comprida en de Lagoa Escura en werden er scheepswrakken zichtbaar. Ook zouden zwemmers door een reusachtige arm de peilloze diepte in worden getrokken.

Tijdens de expeditie ontdekte men dat de meren helemaal niet ondergronds met de zee verbonden waren, zoals werd verondersteld. De variërende waterstand was te wijten aan het bevriezen en ontdooien van het wateroppervlak waarbij de grillige stronken van de jeneverstruik tevoorschijn kwamen, een veel voorkomende plant in het gebied.

Doel

Een van de expeditieleden was de arts Sousa Martins. In een tijd van tuberculose-epidemieën was hij op zoek naar een geschikte plek voor een sanatorium, naar voorbeeld van het Zwitserse St. Moritz en Davos. Hij vond Penhas Douradas ideaal. Dit lag op de top, ten noordwesten van het kampement en op een hoogte van zo’n 1450 meter. Al snel werden er rotswoningen ingericht voor tuberculoselijders en vanaf 1888 werden er chalets gebouwd, de karakteristieke met zink beklede houten huizen, die tegenwoordig als vakantiehuis door Lissabonners worden gebruikt.

In 1907 kwam er een goed geoutilleerd sanatorium in Guarda. Maar dat zou Sousa Martins niet meer meemaken. Hij overleed zelf, door een wrede speling van het lot, in 1897 aan tuberculose.

Een ander doel was de constructie van een weerstation, dat een van de eerste in Europa werd. Voorts werd onderzoek gedaan naar hoogteziekte, therapeutische waterbronnen en heilzame planten, geschikt voor de verwerking in de farmacie.

Jaime Batalha Reis was bijvoorbeeld een wetenschapper op het gebied van plantwetenschappen. Hij schreef een dissertatie over Darwin, gewaagd in een tijd waarin de evolutie versus de schepping nog ter discussie stond. Hij was ten tijde van de expeditie directeur landbouw en boswetenschap aan de landbouwhogeschool in Lissabon.

Niet lang na de expeditie werd een begin gemaakt met de aanleg van een aantal stuwdammen en in 1909 was de waterkracht centrale van Sabugueiro gereed. Een ander resultaat was een kaart van 1:50.000 waarmee latere bezoekers hun weg konden vinden. In die zin legden de expeditieleden als echte ‘conquistadores’ een tot dan toe onontgonnen gebied bloot.

Foto’s

Hoewel er drie fotografen meegingen om de reis en de wetenschappelijke bevindingen te documenteren, zijn er weinig beelden bekend. Frederico Augusto Torres, majoor van de cavalerie, Alberto Júlio de Brito e Cunha, tweede luitenant van artillerie en Norberto Amâncio de Almeida Campos, artillerist, hadden het ook niet gemakkelijk. In die tijd moesten kisten vol glasplaten en een als donkere kamer ingerichte koets met chemicaliën mee de bergen in. Veel waardevol materiaal ging door glasbreuk verloren.

Volgens een anekdote van een reisgenoot wilde Torres één van de bergmeren fotograferen en droeg hij twee dragers op de camera’s en glasplaten te brengen. Omdat het pad zo slecht begaanbaar was, ontstond er veel oponthoud. Ondertussen goot Torres collodium over een glasplaat, een stroperig, extreem brandbaar goedje, waarin de fotografische zouten zijn opgelost. Daarna dompelde hij de plaat onder in een zilvernitraatoplossing om de lichtgevoeligheid te activeren. De plaat moest binnen tien minuten worden belicht en direct daarna ontwikkeld. Maar alle voorbereidingen waren tevergeefs: de afstand tot het meer was te groot en de zon ging bijna onder.

Eten

De expeditie duurde negentien dagen. De plaatselijke bevolking werd ingeschakeld om tijdelijke barakken te bouwen, complete laboratoria met gespecialiseerde apparatuur en wetenschappelijke instrumenten naar 1850 meter hoogte te versjouwen en de expeditieleden in de watten te leggen.

Deze, op hun beurt, droegen slechts handbagage en een wandelstok voor moeilijk begaanbare paden. Het dieet was op militaire leest gestoeld, en men werd al in het begin gewaarschuwd: “Laat de gastronomen, als die al onder ons zijn, geen illusies koesteren. We moeten het doen met eenvoudig voedsel en kleine porties. Er wordt op afgesproken tijden gegeten, afhankelijk van de voortgang van het onderzoek. Als de hoorn klinkt, heerst er stilte.”

Het was al met al een hele cultuurschok voor de stadse wetenschappers uit de bourgeoisie. Maar het overweldigende landschap van de meren, omringd door hoge granieten rotsformaties en glooiende valleien, maakte een hoop goed. Na deze expeditie volgden er andere met een toeristisch tintje, maar nooit meer heeft er zo’n alomvattend interdisciplinair onderzoek plaatsgevonden in de Serra da Estrela.

Tot 14 februari is in Guimarães de tentoonstelling Os Inquéritos [à Fotografia e ao Território]∙ Paisagem e povoamento te zien. Verschillende hedendaagse fotografen en beeldend kunstenaars nemen de expeditie uit 1881 als uitgangspunt voor landschaps- en architectuurfotografie.

Centro Internacional das Artes José de Guimarães (CIAJG)
Av. Conde Margaride 175, Guimarães
Telefoon: 253 424 715

De omschrijving van de Serra da Estrela als ‘De schedel van Portugal’ is afkomstig van professor Josias Braun-Blanquet, plantensocioloog, geciteerd in het curriculum vitae van bioloog Jan Jansen, auteur van de Geobotanical guide of the Serra da Estrela, waarvan een geactualiseerde versie in de maak is.

Het rotshuis, ‘Casa da Fraga’ in Penhas Douradas, waar Alfredo César Henriques – op aanraden van zijn vriend Sousa Mendes – verbleef om te herstellen van tbc, vormt onderdeel van de wandelroute PR4, zie website trilhos verdes.