Al in mijn eerste jaar in Portugal wees mijn docent aan de letterenfaculteit in Porto me op een merkwaardigheid in de Portugese taal. Maar ze presenteerde het als een gemakkelijkheidje. Ze vertelde dat de meervoudsvorm van familierelaties simpelweg de meervoudsvorm van de mannelijke variant is.
Dus:
de vader + de moeder = de ouders
o pai + a mãe = os pais
Dat scheelt inderdaad een woord om te leren en het werkt ook in die gevallen waar we in het Nederlands geen goed woord hebben, of dat dat woord in onbruik is geraakt. Want in het Nederlands kennen we geen woord om ‘oom en tante’ aan te duiden.
In het Portugees is het weer simpel: o tio + a tia = os tios.
In het Nederlands is het woord voor oom + tante (samen) dus ‘oom en tante’. Bij broers en zussen gaat het net zo. Daar is in het Engels (siblings) en Duits (geschwister) wel een woord voor beschikbaar, maar in het Nederlands moeten we behelpen met ‘broers en zussen’.
In het Portugees wederom supersimpel: o irmão + a irmã = os irmãos.
vader/moeder/ouders – pai/mãe/pais
zoon/dochter/kinderen – filho/filha/filhos
kleinzoon/kleindochter/kleinkinderen – neto/neta/netos
neef/nicht/nichten en neven – primo/prima/primos
neef/nicht/nichten en neven – sobrinho/sobrinha/sobrinhos
(De eerste soort neef/nicht is het kind van je oom of tante, de tweede soort het kind van je broer of zus)
Maar let op: als het meervoud echt alleen maar uit vrouwen bestaat (bijvoorbeeld je hebt 2 kleindochters en geen kleinzoon) dan gebruik je de vrouwelijke vorm, in dit geval dus netas.
Een uitzondering zijn opa en oma, avô en avó zijn samen avós (grootouders). Ineens is de vrouwelijke component dominant. Je moet goed luisteren om het verschil te horen, het is slechts een klanknuance.
Het is natuurlijk hartstikke seksistisch, de mannelijke helft als meervoud gebruiken en zo de vrouwelijke component een soort van degraderen. Ik dacht dat dit een overblijfsel uit het Latijn was, maar nee. Zowel het Latijn, als het Frans, het Spaans en het Italiaans hebben keurig een speciaal meervoud voor de ouders. Dit seksisme is echt een Portugees dingetje.
Piemel
Vaak worden situaties als deze pas echt leuk als je ze in het extreme trekt. Stel je bent een vrouw en je komt uit een gezin van tien. Je hebt acht zussen en één broer. Dan duid je die aan als os meus irmãos. Maar je enige broer spreekt over zijn negen zussen als as minhas irmãs. Seksisme ten top, zodra er in een groep een piemel te ontdekken valt wordt het meervoud mannelijk, pas als er echt alleen maar dames zijn wordt het vrouwelijke meervoud gebruikt. Onderschat niet het belang hiervan, als je aan een Portugees vertelt dat je irmãs dit weekend op bezoek komen, gaat hij er 100% zeker vanuit dat het een gezelschap van alleen maar dames is.
Laten we nog een stap verder gaan: stel je hebt twee vrouwelijke ouders. Dan moet je je ouders aanduiden als as minhas mães. En dat gaat inderdaad goed, iedere Portugees zal direct begrijpen dat je twee moeders hebt. De aan- of afwezigheid van een piemel is allesbepalend.
Ministerraad
In het Portugees is het onderscheid tussen mannelijk en vrouwelijk goed hoorbaar, en dus leidt deze taalmerkwaardigheid helaas tot soms jammere constructies. Portugal wordt geregeerd door een ministerraad, de conselho de ministros, die op het moment van schrijven bestaat uit negen vrouwen en tien mannen. Heel mooi verdeeld, maar natuurlijk en helaas wordt de mannelijke vorm wordt gebruikt om dit orgaan aan te duiden. Je zou kunnen schrijven conselho de ministras e ministros maar nee, het staat wijd en zijd bekend als conselho de ministros. En iedere Portugees weet dat als een meervoud mannelijk is dat daar gerust een veelvoud aan vrouwen tussen kan lopen. Zelfs als de regering zou bestaan uit 18 vrouwen en één man, dan nog zou deze conselho de ministros worden genoemd. En stel nu dat die ene man morgen zijn baan opzegt, dan slaat de vorm om en spreekt het hele land alleen nog maar over de conselho de ministras. En ook dat vinden we in Portugal dan heel normaal.
De rechter
In het Portugees kent overigens vrijwel ieder beroep een mannelijke en een vrouwelijke vorm, en ontstaat er dus nooit een verkramping zoals in het Nederlands. Want waarom is het eigenlijk wel kapster en geen rechtster? In het Portugees hebben we cabeleireiros en cabeleireiras en heet een vrouwelijke juiz gewoon juíza. Maar in het Nederlands wordt het steeds gebruikelijker om het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke vormen te laten vallen, in het Portugees gaat dat niet. Dat komt dan weer vooral door de lidwoorden, in het Nederlands gebruiken we ‘de’ voor zowel mannen als vrouwen en dus kun je er gemakkelijker omheen werken dan in het Portugees waar lidwoorden absoluut mannelijk of vrouwelijk zijn en ook nog een mannelijke en vrouwelijke meervoudsvorm kennen.
De rechter (man) – o juiz
De rechter (vrouw) – a juíza
De rechters (mannen) – os juízes
De rechters (vrouwen) – as juízes
De rechters (mannen en vrouwen) – os juízes
Els Quaegebeur schreef het interessante boek De kok, de boerin, haar rechter en dier verpleegster over vakvrouwen uit een tijd dat feminisme nog een raar woord was.
Beste Cees,
Helaas gaat je voorbeeld niet op bij de Portugese grootouders.
Overigens is het gebruik van het mannelijk meervoud voor beide geslachten heel gewoon. Ik kan me tenminste niet voorstellen dat als er een lerarenstaking is, de mensen denken dat de leraressen gewoon doorwerken.
Opa en oma, avós, is inderdaad een uitzondering, waarbij de vrouwelijke vorm leidinggevend is. Omdat de woorden avó en avô zoveel op elkaar lijken valt deze uitzondering zelfs de Portugezen vaak niet op.
Lerares is wat mij betreft een woord uit het verleden en ik hoop dat het vervrouwelijken van beroepsnamen zal verdwijnen uit het Nederlands. Er bestaan al geen makelaressen of rechtsters en dus is het ook niet nodig om een vrouwelijke docent aan te duiden als docente, zoals ik in mijn eerste zin van dit artikel dus ook niet doe.
Nochtans is het OS avós.
Dus toch een mannelijke lid ????
Het is inderdaad merkwaardig. Wellicht is er een verklaring voor deze uitzondering maar ik heb ‘m niet kunnen vinden.
Ik vroeg het aan AI: Waarom schrijf je ‘meus avós’ met het mannelijke lidwoord en het vrouwelijke zelfstandig naamwoord?
Mijn Perplexity AI antwoordt zo:
Geslachtsovereenstemming in het Portugees kan in bepaalde situaties verwarrend lijken, zoals in het geval van ‘meus avós’. In dit voorbeeld komt het mannelijke lidwoord ‘meus’ overeen met het vrouwelijke zelfstandig naamwoord ‘avós’ vanwege de grammaticale regel die stelt dat wanneer een vrouwelijk zelfstandig naamwoord begint met de beklemtoonde klinker ‘a’, het bepaald lidwoord of het bezittelijk voornaamwoord mannelijk moet zijn om kakofonie te voorkomen. Dus ook al is ‘avós’ een vrouwelijk zelfstandig naamwoord, het mannelijke lidwoord ‘meus’ wordt gebruikt om de klankharmonie in de Portugese taal te behouden.
Het tweede AI antwoord (van ChatGPT):
Het lidwoord ‘meus’ is inderdaad mannelijk, maar in dit specifieke geval wordt het gebruikt om overeen te komen met het zelfstandig naamwoord ‘avós’ in het meervoud, wat een geslachtsneutrale term is.
Ik ga het vanavond aan een leraar Portugees vragen. Ben benieuwd.
Hallo Henk,
AI zegt allemaal onzin. Ik heb een antwoord gevonden op de site van Marco Neves (https://certaspalavras.pt/plural-de-avo/)
Het feit dat er drie meervouden zijn (os avôs / as avós / os avós) is een unieke situatie die alles te maken heeft met de evolutie van deze woorden vanuit het Latijn naar het Portugees.
Zo leidt een fout in een artikel tot een leuke discussie!
Groet, Maja
Dank je voor deze uitleg!
Wat een leuk artikel weer.
Dank je wel.
..en vergeet niet dat het volkse woord voor de penis ” A” pila is! Vrouwelijk!
.. Ha! En vergeet dan ook niet dat in het Duits het volkse woord voor de clitoris ‘der Kitzler’ is! Mannelijk!
Helaas kan ik de hele column van Rosita Steenbeek niet meer lezen maar dit stukje licht al een tipje van de sluier op:
“Op deze manier wordt het mannelijke tot norm en het vrouwelijke uit de taal verbannen. Dat gebeurt ook door een vrouw doctorandus te noemen. Ik ben geen neerlandicus maar neerlandica, en schrijfster. Wanneer men daardoor sceptischer staat ten opzichte van mijn competentie is dat jammer, maar ik laat me ook niet meneer Steenbeek noemen.”
Voor degenen met een abonnement op Trouw wellicht interessant om haar mening over dit onderwerp te lezen
https://www.tzum.info/2021/03/nieuws-rosita-steenbeek-is-een-schrijfster-geen-schrijver/
Het is goed te begrijpen dat het ongemakkelijk aanvoelt om bij aanwezigheid van één piemel ten overstaan van twintig flamoesen de mannelijke vorm gebruikt wordt. Alleen wil ik even waarschuwen voor al te veel krampachtig ingrijpen in de taal! Ik ben van origine Duits. In de Duitse taal is er in de laatste jaren de gendergelijkheid ingevoerd in de taal. Je moet nu bijvoorbeeld zeggen(!) en schrijven: die Richter/innen. Als je dat niet doet wordt je een beetje (of soms heel veel) als discriminerend beschouwd. Ik persoonlijk krijg er kramp van en het maakt de taal naar mijn mening erg lelijk. Het gaat volgens mij om de (intentie van) de persoon die spreekt.
Ha Maja,
Ja, de kunstmatige intelligentie – AI – lijkt hier flink te hallucineren. Het artikel dat je noemt van de expert Marco Neves lijkt een betere verklaring te geven.
Mijn verwarring kwam ook voort uit het gebruik van de accenten in het Portugees die zo anders in het Nederlands en het Frans lijken te zijn:
Portugees: avó (oma) met een accent aigu (acento agudo) noemt mijn Braziliaanse lief een o aberto. Ze opent haar mond bij het uitspreken van de o en ze spreekt de o uit als in het Nederlandse woord tor. Ik zou een ó uitspreken zoals bijvoorbeeld in hallóó!
Een opa heet dan in het Portugees avô met een accent circondakje (acento circunflexo). Zij noemt dit een o fechado en tuit haar lippen ver naar voren. Ze spreekt de o uit als in het woord boom. Of als Harrie Jekkers in O O den Haag.
Ik ben geen expert in de Nederlandse taal, ik spreek het alleen maar. Nét als het Portugees voor mij een gebruikerstaal is.
Hier een link hoe je opa en oma uitspreekt ( avô e avó) in het Portugees (met dank aan Janwillem).
In sommige gevallen maakt de schijnbaar gemakkelijke meervoudsregel de situatie juist ingewikkelder. Zoals in het artikel staat, kan «os pais» «de ouders» betekenen, maar ook «de vaders». Om de vaders als specifieke categorie aan te duiden gebruikten mijn Portugese collega’s en ik vaak de term «os pais-homens».