Rotterdamse havenscènes in Lissabon én Amsterdam

Dit najaar opent een 110 meter lange fiets- en voetgangerstunnel naast het Amsterdamse Centraal Station. De tunnel heeft een Portugese connectie. Hij is bekleed met een bijzonder tegeltableau, geïnspireerd op een oorspronkelijk 18e eeuws werk van Cornelis Boumeester. Deze Rotterdamse tegelschilder had een speciale band met Portugal.

De nieuwe betegelde fiets- en voetgangerstunnel

De tunnel vormt een verbinding tussen het IJ en de binnenstad. Het ontwerp voor de decoratie is van Irma Boom en bestaat uit een sterk vergrote en herhaalde weergave van een vroeg achttiende-eeuws tegeltableau van Cornelis Boumeester, dat op verschillende manieren door de ontwerpster is gemanipuleerd. Het voetpad, de zijkant en het plafond boven het voetpad zijn bekleed met handgevormde tegels, over een totale oppervlakte van 100 bij 7 meter.

Het zeegezicht begint aan de stadszijde, geleidelijk aan vervaagt dit beeld totdat de wand in het midden vrijwel wit is. Vanaf het midden zijn de tegels dan weer blauw geschilderd zonder voorstelling, oplopend van heel licht tot donkerblauw bij de uitgang aan de IJ-zijde. Het bedrijf Koninklijke Tichelaar is verantwoordelijk voor het produceren (en het met de hand beschilderen) van de maar liefst 77.500 tegels.

Tijdens een lezing in Amsterdam van Francine Stoffels, als redacteur verbonden aan het tijdschrift Tegel van de Vrienden van het Nederlands Tegelmuseum (Otterlo), leer ik meer over de achtergrond van dit bijzondere tegeltableau. Stoffels reist regelmatig naar Portugal om tegels te bestuderen en schreef het hoofdstuk ‘Azulejos da cidade… São ladrilhos da saudade’ in het boek O Lissabon, mijn thuis.

Handgeschilderd tableau

Het ontwerp van Boom is gebaseerd op een blauw tegeltableau in de collectie van het Rijksmuseum. Dit tableau van 155 x 194 cm stelt een vissende haringvloot voor onder bescherming van een oorlogsschip met het wapen van Rotterdam. Het is geschilderd door Cornelis Pieterszoon Boumeester (1652-1733).

Boumeester was een Rotterdamse plateelschilder (keramiek, tegels) die schepen zo goed kon weergeven dat ‘er niet een touwtje ontbrak’, aldus een tijdgenoot. Zijn tegels zijn zeer herkenbaar, legt Francine Stoffels uit: zijn wolken hebben links een langgerekte punt, vogels dartelen schuin door de lucht en zijn schuimkoppen zijn heel specifiek.

Maar Boumeester ontwikkelde zich ook tot één van de fabrikanten die grote stads- en riviergezichten op tegels in de handel bracht. Hij werkte eerst in de tegelbakkerij van Colonia aan de Delftse Vaart en wordt in 1693 en 1694 vermeld als hoofdman van de tegelbakkersknechts in tegelfabriek De Bloempot. Als maritieme schilder vervaardigde hij havengezichten met het silhouet van Rotterdam, Antwerpen, Middelburg, Hamburg, Venetië, Londen, Keulen en Constantinopel. Ze zijn zó gedetailleerd geschilderd dat ze op grond van hun stedenbouwkundige details redelijk nauwkeurig kunnen worden gedateerd: omstreeks 1717.

Boumans stukken vind je niet alleen in Nederland, bijvoorbeeld in het Historisch Museum te Rotterdam en in het Rijksmuseum te Amsterdam (helaas in depot!), maar ook in Portugal.

In de tweede helft van de zeventiende eeuw en in de eerste helft van de achttiende eeuw werden er grote hoeveelheden Nederlandse tegels naar Portugal geëxporteerd. Nederlandse tegels waren kleiner, vlakker, lichter en – door de wijze van produceren (het vormen, drogen en bakken van tienduizenden regelmatige, gladde tegels) – goedkoper dan de Portugese. Het wit was witter en het blauw transparant, terwijl ook de tekening preciezer was. Binnen korte tijd werden de Hollandse tegels enorm populair. In het Arquivo Histórico Ultramarino, voorheen het Palácio Saldanha, zitten in de wanden de acht bovengenoemde tegeltableaus met havengezichten van Boumeesters hand. En hoewel veel tableaus vermoedelijk verloren zijn gegaan met de aardbeving die in 1755 Lissabon verwoestte, zijn die in het Palácio Saldanha ongeschonden gebleven.

Het wapen van Amsterdam

In de opsomming van Boumans riviergezichten ontbreekt Amsterdam. Het is pikant, dat Irma Boom voor de fiets- en voetgangerstunnel in het hoofdstedelijke CS het oorspronkelijke Rotterdamse wapen op de achtersteven van het oorlogsschip veranderde in dat van Amsterdam.

Desalniettemin is het een indrukwekkend geheel: het decor is volledig met de hand en met een zogenaamde spons* overgebracht op de ondergrond, die bestaat uit handgevormde tegels van het traditionele oud-Hollandse formaat 13 x 13 cm, die al meer dan drie eeuwen door Tichelaar worden gemaakt. De bekleding is zo ontwikkeld dat het aan alle specifieke eisen van de locatie voldoet. Het bedrijf wint traditioneel haar eigen klei, maar in dit geval was een hardere tegel nodig, op een hogere temperatuur gebakken. Daarom werd Duitse steengoedklei ingekocht, die bij een hogere temperatuur is afgestookt om zo een vorstbestand en slijtvast product te verkrijgen. Elke tegel is aan de achterkant genummerd en kreeg zijn unieke plek in de tunnel, die naar verwachting dit najaar wordt opengesteld voor het publiek.

Met dank aan Francine Stoffels en Johan Kamermans

Hoe worden tegels gemaakt?

Al eeuwenlang worden tegels op de volgende manier vervaardigd:

1. Mengen van verschillende kleisoorten.
2. Het kleimengsel met water reinigen van takjes, steentjes en dergelijke.
3. De kleimassa tot platen walsen.
4. Uit de kleiplaten tegels vormen met behulp van vormraampjes.
5. Drogen van de natte kleitegels.
6. De tegels bakken in een oven bij een temperatuur van ca 1000°C.
7. De tegels aan één zijde bedekken met tinglazuur. Dit tinglazuur ziet er uit als een witte pap en is een mengsel van o.a. tin-as, kwarts, zand en soda.
8. De voorstelling met behulp van een “spons” aanbrengen. Een “spons” is een stuk papier waarin door middel van gaatjes de omtrekken van een voorstelling zijn aangebracht. Dit papier wordt op de met tinglazuur bedekte tegel gelegd. Vervolgens slaat men met een zakje waarin zich houtskoolpoeder bevindt op de spons. Het houtskoolpoeder stuift door de gaatjes, waardoor de voorstelling in zwarte stipjes op de tegel verschijnt.
9. De tegelschilder trekt eerst de stippellijnen over met kobaltoxide of een andere kleur glazuurverf en vervolgens worden de schaduwpartijen geschilderd en de hoekfiguren toegevoegd.
10. De tegel voor de tweede maal bakken bij ongeveer dezelfde temperatuur, waarbij het tinglazuur versmelt tot een wit ondoorzichtig laagje, waarin de geschilderde voorstelling goed uitkomt.