De Amerikaanse presidentsverkiezingen worden bepaald door wat een paar duizenden Amerikanen vinden van de supermarktprijzen. Dat schrijft de Engelse krant The Guardian over de grootste economische en militaire macht ter wereld. Wat is er aan de hand? En hoe zit dat in Portugal?
Democratie is niet eenduidig
Democratie betekent letterlijk dat het volk regeert/bepaalt, maar in de praktijk kan dat op vele manieren. In de Verenigde Staten van Amerika wordt per staat (er zijn er 51) bepaald welke presidentskandidaat de voorkeur krijgt. Zodra een kandidaat meer dan 50% van de stemmen behaalt, krijgt deze 100% steun van de gehele staat. Daardoor kon het gebeuren dat in 2016 Hillary Clinton landelijk 3 miljoen stemmen meer kreeg dan Donald Trump, maar die laatste toch president werd. Omdat de afrondingen toevallig gunstig voor hem uitvielen. Dat heet het districtenstelsel.
Het districtenstelsel in Portugal
In Portugal doet zich hetzelfde probleem voor, echter niet bij de presidentsverkiezingen maar bij de parlementsverkiezingen. Daardoor is het minder voelbaar, want er zijn immers 230 leden van de Assembleia da República en is er slechts één president. De pijn wordt dus verdeeld.
Bij de Portugese parlementsverkiezingen in maart 2024 kreeg de Portugese dieren- en natuurpartij PAN 126.085 stemmen, dat iets meer dan de helft van de communistische alliantie (PCP-PEV, 205.436 stemmen). Maar de communisten zitten met 4 personen in het parlement terwijl PAN daar maar 1 zetel in kreeg. Dat komt door het districtenstelsel, waarbij niet alle stemmen bij elkaar worden opgeteld, maar er wordt geteld per kiesdistrict. Door de toevallige verdeling van stemmen over die districten vertegenwoordigt het ene PAN-parlementslid dus 126.085 kiezers, terwijl ieder van de 4 communisten nog niet de helft daarvan vertegenwoordigt.
Helemaal schrijnend was de verkiezingsuitslag in 2022, toen de socialistische partij PS 42% van de stemmen behaalde en daarmee 51% van de zetels in het parlement kreeg. Met deze absolute meerderheid kon de PS in z’n eentje een regering vormen en zo regeerde een minderheid van de bevolking over een meerderheid. Is dat hoe democratie bedoeld is?
Waarom districtenstelsel?
Het kiezen per district is een overblijfsel van vroeger, toen er nog geen radio en televisie waren en kranten gelezen werden door slechts een deel van de bevolking. De kiezer had een direct contact met de volksvertegenwoordiger nodig en dat parlementslid vertegenwoordigde ook duidelijk de belangen van zijn of haar district op nationaal niveau. Want technisch gesproken stem je in een district niet op een nationale kandidaat, maar op een lokale kandidaat, of in het geval van de Amerikaanse presidentsverkiezingen: op een kiesman.
Bij de Portugese parlementsverkiezingen staat van tevoren vast hoeveel zetels een district krijgt. Dit systeem is in het voordeel van de grotere partijen, omdat er op een lager niveau wordt afgerond. Daarnaast is de verdeling van de zetels over de districten ook altijd een probleem, want het rekensommetje klopt nooit precies. Daardoor vertegenwoordigt een parlementslid voor Portalegre 49.383 kiezers, terwijl een parlementslid voor Lissabon slechts 39.921 kiezers vertegenwoordigt. Maar hun stemmen wegen even zwaar bij de behandeling van een wetsvoorstel. Ik stel wederom de vraag: is dat hoe democratie bedoeld is?
In Nederland is het districtenstelsel voor de parlementsverkiezingen al in 1918 afgeschaft. In België wordt net als in Portugal nog steeds met kiesdistricten gewerkt.
Portugese presidentsverkiezingen
De Portugese president wordt overigens wel volstrekt democratisch (evenredig) gekozen. Iedere stem telt even zwaar. En als bij de eerste verkiezingsronde geen enkele kandidaat ten minste de helft van de stemmen haalt, dan wordt er een tweede verkiezingsronde gehouden met alleen de twee hoogst geëindigde kandidaten. Een hele democratische manier van kiezen van deze zware functie. En al heeft de Portugese president veel minder macht dan de Amerikaanse of de Franse, hij heeft wel degelijk een aantal cruciale bevoegdheden.
De macht van de president
De Portugese president heeft veel minder macht dan de Amerikaanse, die de daadwerkelijke leider van de regering en het land is. De Portugese president heeft niet een puur ceremoniële functie zoals de Duitse president of de Belgische en Nederlandse koningen, hij heeft wel degelijk wat in de melk te brokkelen. De Portugese president vetoot ieder jaar wel een aantal wetsvoorstellen en is ook de opperbevelhebber van de strijdkrachten. Niet de regering, maar de president bepaalt dus of er Portugese militairen naar het buitenland worden uitgezonden. Niet de regering, maar de president bepaalt of het land in noodtoestand is.
De Portugese president kan ook het parlement ontbinden en nieuwe verkiezingen uitschrijven. Een belangrijk wapen bij politieke onrust, want daarmee ontslaat hij in de praktijk de regering en schudt het politieke bed even flink op. Maar de president zal bijvoorbeeld niet Portugal vertegenwoordigen bij EU-vergaderingen zoals zijn ambtsgenoot Macron van Frankrijk dat wel doet. De dagdagelijkse leiding én het uiteenzetten van de strategie van Portugal liggen bij de premier.
Nieuwe Portugese president in 2026
De populaire Portugese president Marcelo Rebelo de Sousa neemt op 9 maart 2026 na 10 jaar afscheid, een nieuwe termijn mag hij van de grondwet niet vervullen en dus komt er een opvolger. De relevantie van de functie wordt nog maar eens onderstreept door het feit dat al halverwege 2024 wordt gespeculeerd over wie hem zal opvolgen. Ik schreef al eerder dat voormalig premier António Costa een zeer goede kans maakt als hij zich kandidaat stelt. Costa werd recent benoemd tot president van de Europese Raad en zal dat tegen die tijd pas anderhalf jaar hebben gedaan, maar dit momentum komt waarschijnlijk niet nog eens voorbij. Presidenten worden namelijk vrijwel altijd herkozen en in 2036 is Costa 75 jaar. Maar wellicht komen er andere kandidaten uit onverwachte hoek. In 2021 eindigde Ana Gomes als tweede, een vrouw als president zou een mooie afwisseling zijn.
Na vijf of tien jaar wordt een Portugese president dus bedankt voor zijn diensten, maar hij verdwijnt niet uit het oog. Op basis van zijn voormalige functie heeft hij een zetel in de Conselho de Estado. Die zetel is vitalício, zoals dat in mooi Portugees heet. Tot aan de dood. Deze ‘Raad van State’ geeft advies aan de zittende president. Mensen als Cavaco Silva en vooral het icoon Ramalho Eanes, blijven dus hun overdenkingen meegeven aan de hoogste macht van het land.
Eerder vergeleken we de Portugese president met de Nederlandse koning.
Op de website van RTP kun je de verkiezingsuitslag 2024 per kiesdistrict zien.
Portugal Portal publiceerde een verklarend artikel over de verkiezingsuitslag 2024
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
Geef een reactie