Joaninha werd 93 en haar kinderen organiseerden een feestdiner voor haar in haar woonplaats Mortágua. We werden uitgenodigd bij hen thuis. De tafel stond al vol entradas toen we binnenkwamen en we een tiental andere feestgangers ontmoetten.
Foto Sintegrity.
Na de kaasjes en de plakjes worst, de rissóis en de coxinhas kwam het hoofdgerecht op tafel: arroz de marisco. Allemaal even smakelijk.
Terwijl iedereen een hap in de mond had, stelde ik een vraag:
‘Wie heeft de rechter vermoord?’ (Quem matou o juiz?) Een luid gelach schalde door de kamer. Ik stelde de vraag met een bedoeling, want ik wist dat er mensen aanwezig waren die in Mortágua woonden.
De legende
De legende van de rechter in Mortágua is een lokaal bekend verhaal.
De elementen van de legende zijn: koningin Dulce, het stadje Mortágua, een foral (een officiële opwaardering voor een dorp), een onredelijk strenge rechter van buiten de stad (juiz de fora) en de woedende inwoners van Mortágua.
De koningin
Dulce van Barcelona was een prinses uit Aragon. Ze werd de echtgenote van koning Dom Afonso III van Portugal, en daardoor koningin van Portugal, vanaf 1185 tot aan haar dood op 38-jarige leeftijd in 1198.
Mortágua
Mortágua is een stadje (vila) in de Beira streek, in Midden-Portugal. De vila kreeg rechten toen koningin Dulce in 1192 een foral uitgaf aan Mortágua. Daarmee kreeg het stadje enige autonomie.
Foral
In Portugal was de Carta de Foral, kortweg foral, een soort koninklijk document dat werd gebruikt om een gemeente op te richten en de regels en privileges ervan vast te leggen. Tussen de 12e en 16e eeuw werden deze forais (meervoud van foral) uitgereikt. Het was eigenlijk dé gebeurtenis in de geschiedenis van een dorp, want het vormde de basis voor de oprichting van een gemeente. Het was erg belangrijk voor het reguleren van landeigendommen en de opbrengsten ervan. Boeren kregen hierdoor meer vrijheid en waardigheid in een tijd waarin ze bijna als slaven werkten. De foral zorgde ervoor dat een gemeente niet meer onder feodale controle stond, maar zelfstandig kon besturen. Het gaf de bevolking directe autonomie onder de kroon. Ook regelde de foral zaken als gemeenschappelijk gebruik van grond, belastingen, tolheffingen, boetes en militaire verplichtingen ten dienste van de koning.
Een schandpaal (pelourinho) was direct gekoppeld aan een foral. Die werd opgericht nadat de foral was toegekend en werd op het centrale plein van de stad geplaatst. Hierover is een apart artikel te schrijven!
De rechter
In 1192 kreeg het dorp Mortágua eindelijk zijn eigen foral van koningin Dulce. Hierdoor werd het dorp gepromoveerd tot een heuse gemeente met professionele ambtenaren, lokale functionarissen en afgevaardigden van de koning, die zowel civiele als militaire macht hadden. Sinds die tijd was de rechter van Mortágua altijd een koninklijke rechter. Echt een opwaardering voor het dorp!
De problemen begonnen toen de nieuwe rechter, João Menga, in Mortágua aan het werk was geslagen. Hij begon de mensen te dwingen belasting te betalen, zich aan belastingwetten te houden en de beslissingen van de koninklijke vertegenwoordiger te respecteren. De hervormingen leken vooral de landeigenaren te bevoordelen, die overal mochten jagen en gemeentegrond mochten betreden. De geestelijkheid kon naar eigen goeddunken bijdragen innen, en de pastoor kon de eigendommen in beslag nemen van degenen die niet betaalden. Aan de andere kant werden klachten van het volk vaak genegeerd en waren de straffen vaak buitenproportioneel. Dit leidde uiteindelijk tot een onrechtvaardige straf voor een kleine landeigenaar. Dat was de vonk die een samenzwering in gang zette die resulteerde in de dood van de rechter. Het liep allemaal een beetje uit de hand!
De volkswoede
De bewoners van Mortágua, die de rechter beu waren, zonnen op wraak. De aanval op het huis van de rechter begon met het luiden van een bel. Een groep verontwaardigde mensen gingen naar het huis van de rechter. Hij hoorde de stemmen, schrok, ontsnapte door het achterraam en rende zo ver hij kon, tot aan de rivier.
Mensen kwamen van alle kanten aanlopen met brandende lantaarns, gewapend met landbouwwerktuigen. Het einde van de rechter was daar, toen harige vuisten en ijzeren vingers, die aan zijn keel vastzaten, alsof het stalen staven waren, hem wurgden’ (citaat van Delfim Cadenas). Het lijk werd in de rivier geworpen en is nooit meer teruggevonden.
Een slimme zet
Toen de koningin hoorde wat er was gebeurd in Mortágua, stuurde ze een afgevaardigde naar de stad om uit te zoeken wie de rechter had vermoord. Eenmaal daar aangekomen, vroeg de afgevaardigde aan de lokale bevolking wie de rechter, de juiz de fora, had vermoord. Het antwoord dat hij steeds kreeg, van jong tot oud, van herder tot jager, was steevast hetzelfde: ‘Het was Mortágua.’ Door gezamenlijk de verantwoordelijkheid te nemen, kon niemand in de stad als schuldige worden aangewezen. Slimme zet van de inwoners!
Vanaf dat moment, tot op de dag van vandaag, vragen bezoekers in Mortágua aan de lokale bevolking: Afinal, quem matou o juiz? (Wie doodde de rechter nu écht?).
Sommigen uit Mortágua zijn de vraag allang beu en beginnen te morren. Op het feestje waar ik de vraag stelde werd opgetogen gebabbeld over de legende. Ik was weer een verhaal rijker.
Altijd een groot genoegen je verhalen te mogen lezen Henk. Dank
Altijd een groot genoegen je verhalen te lezen Henk. Overigens herken ik ook de lunch die bij onze buren overgoten met de nodige alcoholische drankjes tot eind middag mogen duren.
Blij dat ik dan slechts een deur verder woon.
Dank Henk voor weer een lezenswaardig en leerzaam artikel.
Kende Mortágua niet, maar het lijkt me de moeite waard om het plaatsje een keer te bezoeken (een uurtje rijden van ons vandaan). En leuk om nu de oorsprong van de pelourinho te weten.