Portugal houdt vast aan zijn droom

Eduardo Lourenço is professor, filosoof, schrijver, literair criticus, essayist en een van de meest prominente denkers van Portugal ooit. Hij spreekt over saudade als het gemeenschappelijke gevoel van weemoed naar het vroegere Portugal dat wel meetelde.

“In een baan om de aarde merkt niemand ons landje op en dat is juist wat we het liefst willen: gezien worden en dat is onze waanzin”, zegt Lourenço.

De intellectueel van Portugal

Eduardo Lourenço wordt op 23 mei 1923 in São Pedro de Rio Seco, in de Beira Alta, geboren. Hij is de oudste van zeven broers en zussen. Zijn vader is soldaat. Na de basisschool gaat Eduardo naar het Colégio Militar in de hoofdstad. Als kind, uit een conservatieve familie, dat in een klein dorp opgroeit, geniet hij van het leven in het ruimer denkende Lissabon. Hij studeert geschiedenis en filosofie aan de Faculteit der Letteren en begint zijn carrière als assistent-professor aan de Universiteit van Coimbra. Hij woont het grootste deel van zijn leven in Frankrijk waar hij Portugese Taal & Cultuur aan de universiteiten van Montpellier, Grenoble en Nice doceert. Ook geeft hij colleges aan de universiteiten van Hamburg, Heidelberg en Bahia.

Boeken

In zijn jonge jeugd schrijft hij poëzie en verhalen, maar al snel verandert Lourenço van genre en legt hij zich toe op het schrijven van essays. Zonder boeken is er geen leven, vindt hij.

‘De toekomst van het papieren boek is een plek in het museum, boeken worden spoken van de menselijke herinnering, die weer tot leven komen als je ze gaat lezen. Boeken veranderen ons. De boeken die je las toen je nog jong was tot nu toe hebben je gevormd, al die boeken zijn stukjes van jezelf geworden. In het ‘ouderwetse’ boek kunnen we achteraan beginnen en dan weer naar het begin afdwalen of her en der een pagina lezen, dat kunnen we – tot op zekere hoogte – ook doen met het e-book, maar het concept van tijd, letterlijk het stof der tijden, is beter voelbaar op papier. En stof is de essentie van ons leven’, dixit.

Heterodexia

Met het geld van een Fullbright studiebeurs kan hij zijn stage aan de Universiteit van Bordeaux financieren. Voordat het Franse avontuur begint publiceert hij het essay ‘Heterodexia’. Dit debuut zal later getypeerd worden als een van de meest verontrustende essays in de Portugese litteraire geschiedenis. Met dit schrift verzet hij zich tegen de dictatuur en bekritiseert hij het culturele discours van de Estado Novo. Hij distantieert zich van het katholicisme en de Portugese kerk die het totalitaire regime dekking biedt.

Omdat we zo klein zijn maken we ons graag groter

Wat onze overzeese geschiedenis bijzonder maakt is de paradox van de grenzeloze ambitie (van de ontdekkingsreizigers) die afkomstig zijn uit het kleine, onbeduidende, niet erg rijke Portugal. Als we het hebben over dat “glorieuze” Portugal dan denken we automatisch aan Eleonora van Viseu. Portugal werd “geboren” in de tijd dat Europa het doelwit was van de Arabische invasie.

Het stenen vlot

José Saramago heeft het over Portugal als een zwevende boot in “Het stenen vlot“. Als de ontdekkingsreizigers aanmeren op Indiaas grondgebied weten ze niet waar ze heen moeten. Als een dolgedraaid kompas dolen ze in de rondte op zoek naar het Noorden. Lourenço zegt: “het bijzondere is dat we geen idee hadden waar India was en dat we toch gingen”.

De Portugezen zijn de ‘eersten die Europa buiten Europa brengt!’

Europa

Lourenço zegt: “Na de Anjerrevolutie probeerde Portugal zichzelf terug te vinden. Velen dachten dat Europa ons zijn voorwaarden dicteerde. Nonsens natuurlijk, want wat als Europa de deuren voor ons had gesloten? Wat zouden we zijn zonder de andere Europese landen? We zijn Europeanen en dat zullen we steeds meer worden. De Westerse cultuur heeft een grotere zichtbaarheid dan vroeger toen iedereen tussen zijn eigen muren zat. De Portugezen van nu hebben nog nooit zoveel in de schijnwerpers gestaan: zowel in de sport als in de kunst.”

O Labirinto da Saudade

In dit kritische discours stelt Lourenço dat Portugal geen duidelijke nationale identiteit heeft. Hij maakt een analyse van het idee dat de Portugezen over zichzelf hebben en dat hen al eeuwenlang in een mentale malaise houdt. Hoe verklaar je de paradox tussen de sombere tragiek en vrolijke vriendelijkheid dat Portugal uitstraalt. Het Portugese verleden is een reis waar verrukking en wanhoop elkaar aflossen en waar glorie en trauma elkaar achterna zitten. De lezer wordt aangespoord om (valse) aanwijzingen te ontdekken, die het land – altijd op zoek naar zichzelf – in chaos of in verdoving storten. Zonder zijn ware gezicht te vinden kan Portugal zich nooit met zichzelf verzoenen.

Miguel Gonçalves Mendes maakte er een film van.

Fernando Pessoa

Naast Camões is Pessoa de icoon van onze cultuur. Hij wekt de indruk dat het over anderen gaat, maar dat is niet zo, het gaat altijd over hem. Pessoa laat ons geloven dat het ego een constructie van onszelf is. De ervaring van de culturele visie van Europa neemt hij letterlijk in al zijn pracht waar. het leven is een droom.

Cultuur

“Cultuur is de tegenhanger van arrogantie”, stelt Lourenço. “Cultuur helpt om ons verlangen om in contact te zijn met wat echt en goed is te relativeren. Lourenço is geïnteresseerd in alle aspecten van het culturele, sociologische en politieke leven van Europa, maar met name die van Portugal en van Frankrijk.

In 1988 ontvangt hij de Charles-Veillon Essayprijs en in 1996 krijgt hij de Camões-prijs (de belangrijkste literaire prijs in de Portugeestalige wereld). Gallimard, dé Franse uitgever, publiceert in 2015 ‘Une vie écrite’, een bloemlezing over zijn stokpaardjes: Europa en poëzie. De Calouste-Gulbenkian Foundation heeft de publicatie van al zijn werk (50 delen) op zich genomen.

Eduardo Lourenço is geen starre denker en hoewel hij eerder sympathiseert met linkse ideeën schroomt hij er niet voor om kritiek te uiten op elk standpunt dat hij verkeerd of minder goed vindt. Met zijn uitspraken laat hij een frisse wind waaien. Als erkenning voor zijn rol in filosofische, academische en culturele activiteiten heeft het Centrum voor Iberische Studies in 2005 de Eduardo Lourenço-prijs in het leven geroepen. Het Casa da Escrita, ofwel de Sala Eduardo Lourenço, in Coimbra herbergt ongeveer drieduizend boeken van hem.

Hij was staatsraad voor Marcelo Rebelo de Sousa. Diverse Europese universiteiten hebben hem gelauwerd met een doctor honoris causa.

Nieuwsgierig geworden?

Ook goed voor je Portugees een luisterlesje. ‘Mito, memória’