Politesse

Uit de vertaalpraktijk (13)

Een prachtig woord, aangereikt door een klant met de vraag of ik daarover wat wilde schrijven. Beleefdheidsvormen en omgangsvormen: hoe krijg je gedaan wat je wilt zonder als een olifant door de porseleinkast te stampen?

Jaren geleden vroeg een cursiste aan me wat het betekende dat de Portugezen haar, bij voorkeur in een volle bus, “sjensja” in het oor fluisterden. Ze werd er zelfs een beetje rood van en ik moest er ook wel om lachen. Maar toen bedacht ik me wat ze bedoelde: “com licença” klinkt natuurlijk zo als het snel wordt uitgesproken. Dus ik zei haar dat het “sorry” betekent. Maar dat klopt natuurlijk niet helemaal, want “sorry” oftewel “desculpe” zeg je eigenlijk pas als je iets verkeerds hebt gedaan. “Com licença” is een verzoek om toestemming voordat je iets (verkeerds) gaat doen.

De goede volgorde is dus: Eerst “com licença” zeggen, dán op iemands tenen gaan staan en dán “desculpe” zeggen!

Als iemand je “com licença” vraagt, bijvoorbeeld om zich langs je te wurmen in die volle bus, is het goede antwoord: “se faz favor”. Ook daarmee is iets mis, want de juiste beleefdheidsvorm – de formele vorm die je aanhoudt als je iemand niet kent en dus met “o/a senhor(a)” of “você” aanspreekt – is “se faça favor”. Maar dat hoor je niet zo vaak meer, het minder formele “se faz favor” [suh faasj favoor] is helemaal ingeburgerd. Wat je daarentegen wel vaak ziet en hoort is “Faça favor de (dizer, ler, …)”, hetgeen “zegt u het maar / leest u dit alstublieft” betekent.

Als je iemand “desculpe” wilt vragen (spreek uit als [desjkoelpuh] en niet als [desjkoelpah] want dát is de informele jij-vorm “desculpa”) verzoek je letterlijk om verontschuldiging. De juiste reactie erop is: “não faz mal” – het is niet erg. Maar dat wordt in de volksmond meestal afgekort tot iets als “faz mal”, wat dus bijna het tegenovergestelde lijkt te betekenen…

Als je een winkel binnenstapt wil het toesnellende personeel – indien welopgevoed en ingevoerd in de politesse – je soms nog wel eens begroeten met “Pois não, minha senhora, em que posso ajudar?”. Het “pois não”, wat eigenlijk, “nee, inderdaad niet” betekent, heeft in die zin een heel andere betekenis en is bedoeld om op beleefde manier de aandacht te vragen.

Hoe kun je nu in het dagelijks leven je voordeel doen met al deze kennis?

Als je iemand op straat wilt aanspreken om iets te vragen, dan kun je dat het beste doen door te zeggen “Desculpe (of: se faz favor), posso fazer uma pergunta?” Als het een vrouw is, kun je er nog “minha senhora” voor zeggen, maar zeg nooit “meu senhor” tegen een man, in dat geval is “desculpe” voldoende!

Op het terras kun je de aandacht van de ober vangen door “se faz favor” te roepen en om in de supermarkt veilig door de nauwe gangen te laveren met je karretje kan het geen kwaad wat “com licença”-s (uitgesproken als [kongliesensa]) rond te strooien.

En als je geholpen gaat worden door een onaardig kijkende meneer of mevrouw achter de balie van een of andere instantie, dan doet een aardig uitgesproken “se faz favor” of “com licença”, vergezeld van een glimlach, wonderen.

Om een gesprekje af te ronden is het van belang te bedenken wanneer je de persoon mogelijkerwijs weer zult zien. Aan het einde van de middag en in de avond zeg je “até amanhã” tegen een buurvrouw, maar tegen de tandarts of de baliemevrouw zeg je liever “até à próxima” of “até à vista” of, nog simpeler, “bom dia / boa tarde, obrigado!”.

Is er grote kans dat je elkaar later op de dag nog ziet, dan zeg je “até já” (tot zo) of “até logo” (tot straks). Als antwoord op “até amanhã” hoor je nog wel eens de toevoeging “se Deus quiser”, oftewel, als God het wil.

Let op: In het Nederlands voegen we vaak woorden als “misschien” toe aan een vraag: “Kunt u me misschien vertellen hoe laat het is?”. Vertaal dat nóóit zo naar het Portugees of je wordt hartelijk uitgelachen! Een simpel “Por favor, tem horas?” is voldoende.

Desculpe als het ditmaal een wat “droog” stukje is geworden.