De oorlogen tussen de Nederlanden en Portugal

Portugal en Nederland bestaan tegenwoordig vreedzaam naast elkaar. We kwamen en komen nog steeds bij elkaar over de vloer.

Bijvoorbeeld in de 16e eeuw, tijdens de terreur van de Katholieke inquisitie in Portugal, vluchtten veel Portugese Joden naar de Nederlanden. In een recenter verleden vluchtten Portugezen naar Nederland, weg van de dictatuur van Salazars Estado Novo.

Nederlanders gingen al langer graag naar Portugal. Bijvoorbeeld de dichter Slauerhoff, hoewel hij er niet gelukkig van leek te worden, gezien onderstaande strofe.

“Of ben ik droef omdat ik traag ben,
Nooit de wijde wereld inga,
Alleen Lisboa van bij den Taag ken
En ook daar voor niemand besta,

Liever doelloos in donkere stegen
Van de armoedige Mouraria loop?
Daar kom ik velen als mijzelven tegen
Die leven zonder liefde, lust, hoop…”
Fado, Verzamelde gedichten

Of deze trieste strofe:
“Ik voel mij van binnen bederven
Nu weet ik waaraan ik zal sterven:
Aan de oevers van de Taag.”
O engeitado, Verzamelde gedichten

Heden ten dage, zoals jullie, lezers van Portugal Portal, heel goed weten, is Portugal een populaire vakantiebestemming voor veel Nederlanders. Velen gaan er naar toe, verblijven, of zelfs, blijven er wonen.

Oorlog tussen twee staten

Tussen de statelijke actoren, zoals dat tegenwoordig genoemd wordt, het koninkrijk Portugal en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, was het in het verleden wel anders gesteld. De twee landen hebben elkaar meerdere keren in gewapende conflicten ontmoet, voornamelijk tijdens de 17e eeuw. Deze oorlogen werden gevoerd om de controle over koloniën en handelsroutes, met gevechten die zich uitstrekten over continenten, van Zuid-Amerika tot Afrika en Azië.

De Nederlands-Portugese Oorlog was een wereldwijd conflict dat zich afspeelde over een lange periode, van ongeveer 1601 tot 1661. De strijd concentreerde zich op koloniale bezittingen en handelsroutes in Azië, Afrika en Zuid-Amerika. Het was geen traditionele oorlog met een vast front, maar eerder een reeks van gevechten en veroveringen over verschillende continenten.

Hier zijn enkele van de belangrijkste locaties waar de oorlog werd uitgevochten:

Azië

De Specerijen oorlogen: Een botsing van koloniale machten

Het hart van dit conflict lag in de Specerijeneilanden (de Molukken, met name de Banda eilanden),  in het huidige Indonesië. Deze eilanden waren beroemd om de productie van waardevolle specerijen zoals kruidnagel, nootmuskaat en foelie (het omhulsel van het nootmuskaatzaadje), die zeer gewaardeerd werden in Europa, zowel voor culinaire als medicinale doeleinden. Zowel de Nederlanders als de Portugezen zagen in dat er immense rijkdom te behalen was door de controle over de specerijenhandel, en ze waren vastbesloten om monopolies op deze lucratieve markten te vestigen.

De opkomst van de Verenigde Oost-Indische Compagnie

Om de Portugese dominantie in de specerijenhandel aan te vechten, richtten de Nederlanders in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) op. Deze machtige handelsmaatschappij kreeg een monopolie op de Nederlandse handel in Azië en kreeg de bevoegdheid om oorlog te voeren, koloniën te stichten en verdragen te sluiten.

De rol van de VOC bij het vormgeven van het Nederlandse koloniale beleid

De VOC was de drijvende kracht achter de Nederlandse expansie in Azië en speelde een cruciale rol in de Nederlands-Portugese Oorlog. Het was in de eerste plaats een handelsbedrijf, gericht op het verwerven van winst. Het bedrijf had het monopolie op de Nederlandse handel in Azië en was dus sterk gemotiveerd om de Portugese concurrentie uit te schakelen. Om haar handelsbelangen te beschermen, beschikte de VOC over een eigen vloot en leger. Deze militaire macht stelde de compagnie in staat om forten te bouwen, gebieden te veroveren en haar monopolie te handhaven. De VOC was niet alleen geïnteresseerd in handel, maar ook in het stichten van koloniën. Deze koloniën dienden als basis voor de handel, maar ook als middel om de invloed van andere Europese mogendheden te beperken. De VOC voerde een beleid van uitbuiting in haar koloniën. De inheemse bevolking werd vaak gedwongen om te werken op plantages of in mijnen, en de natuurlijke rijkdommen werden geëxploiteerd.

Waarom de Molukken?

Kruidnagel was een onmisbaar ingrediënt in de Europese keuken en werd ook gebruikt in medicijnen en parfums. De Molukken hadden een monopolie op de productie van kruidnagel, waardoor de eilanden zeer aantrekkelijk waren voor Europese handelsmachten.

Verder was de geografische ligging van belang. De Molukken lagen op belangrijke handelsroutes tussen Azië en Europa, waardoor ze een strategische positie hadden.

De strijd om de kruidnagel

Portugal had als eerste Europese natie de Molukken bereikt en een handelspost opgericht op het eiland Ambon. De Portugezen hadden een monopolie op de kruidnagelhandel en probeerden dit met alle middelen te beschermen. De VOC was vastbesloten om het Portugese monopolie te breken en zelf de lucratieve kruidnagelhandel te beheersen. Ze stuurde expedities naar de Molukken en begonnen een strijd om de controle over de eilanden. De strijd tussen de Nederlanden en Portugal in de Molukken was vaak gewelddadig. Er werden forten gebouwd, zeeslagen uitgevochten en er vonden bloedige gevechten plaats. Om de prijs van kruidnagel hoog te houden, vernietigden zowel de Portugezen als de Nederlanders grote delen van de kruidnagelplantages. Dit had verwoestende gevolgen voor de lokale bevolking, die afhankelijk was van de kruidnagelteelt.

Na jarenlange strijd wisten de Nederlanders uiteindelijk de Portugezen van de Molukken te verdrijven. De VOC vestigde een monopolie op de kruidnagelhandel en begon de productie te reguleren om de prijzen hoog te houden. De Molukken werd een van de belangrijkste koloniën van de VOC.

Gevolgen voor de lokale bevolking

De strijd tussen Nederland en Portugal had verwoestende gevolgen voor de lokale bevolking van de Molukken. Veel Molukkers werden tot slaaf gemaakt en gedwongen te werken op de kruidnagelplantages. Europese ziekten, zoals pokken en mazelen, waarvoor de Molukkers geen immuniteit hadden, veroorzaakten grote sterftecijfers.

De culturele verstoring was groot. De komst van de Europeanen leidde tot een ingrijpende verandering van de traditionele levenswijze van de Molukkers. Hun land werd onteigend, hun religie werd onderdrukt en hun culturele identiteit werd bedreigd.

Flores

“Bali, Lombok, Sumbawa, Sumba, Flores, Timor.” De oudere Nederlandse lezers van Portugal Portal – en dat zijn de meesten – kennen dit rijtje Indische eilanden wellicht nog uit hun hoofd. Ik zoom hier in op de strijd over het eiland Flores (bloemen).

Het conflict tussen Nederland en Portugal over het eiland Flores, onderdeel van de Indonesische archipel, vond ook plaats in de 17e eeuw. Flores was destijds strategisch belangrijk vanwege zijn ligging in de Indische Archipel en de nabijheid van de Molukken, waar kruidnagels en andere waardevolle specerijen werden geproduceerd.

De Portugezen hadden sinds de 16e eeuw invloed in de regio en hadden op Flores verschillende missionarissen gestuurd om het christendom te verspreiden. De Portugese aanwezigheid was met name geconcentreerd op religieus en handelsgebied, hoewel hun militaire macht in de regio beperkt was. Nederland was vastbesloten om het Portugese handelsnetwerk over te nemen. In de jaren 1600 veroverde de VOC verschillende Portugese handelsposten en forten in de Indonesische archipel, zoals op Ambon en in de Molukken. De strijd om Flores was onderdeel van dit bredere conflict.

Hoewel de Portugezen de directe controle over het eiland niet helemaal verloren, werd hun invloed na verloop van tijd beperkt door de voortdurende druk van de VOC en lokale machthebbers. De Nederlanders concentreerden zich meer op economisch lucratievere eilanden zoals de Molukken en Java, maar hun aanwezigheid in de regio bleef van invloed.

Meer Zuid-Aziatisch strijdtoneel

In 1641 veroverden de Nederlanders het fort A Famosa in het huidige Maleisië, een belangrijke Portugese handelspost, waardoor ze de controle kregen over een vitale strategische locatie.  Op Ceylon (het huidige Sri Lanka) verdreven de Nederlanders de Portugezen met succes en veiligden zo de controle over de waardevolle kaneelhandel van het eiland.

Afrika

Rond 1641–1648 probeerden de Nederlanders de controle over Kaapverdië, Luanda (Angola) en op het eiland São Tomé, belangrijke slavenhandelcentra, van Portugal over te nemen. Ze slaagden erin om tijdelijk enkele Portugese vestigingen te bezetten, maar verloren deze later weer.

Zuid-Amerika: Brazilië

Een van de meest opvallende theaters van de oorlog tussen de Nederlanden en Portugal was Brazilië. In de 17e eeuw richtte de West-Indische Compagnie (WIC) haar aandacht op de koloniale expansie. In 1628 wist Piet Hein de Spaanse Zilvervloot te kapen, wat de WIC financieel sterkte voor een nieuwe aanval.

In 1630 stuurde de WIC een expeditieleger van 67 schepen en 7000 manschappen onder leiding van admiraal Hendrick Lonck en kolonel Diederick van Waerdenburgh naar Brazilië. Ze veroverden de steden Olinda en Recife in het noorden van Brazilië, wat de basis legde voor de Nederlandse kolonie Nieuw Holland.

Fort Oranje  is een fort op het Braziliaanse eiland Itamaracá, vlak bij de stad Recife in de deelstaat Pernambuco. Het werd gebouwd door de Nederlanders ten tijde van de kolonie Nieuw-Holland en was voor hen van belang voor de verovering van het noordoosten van Brazilië. 

Culturele invloeden van de Nederlanders op Brazilië

De periode dat de Nederlanders delen van Brazilië bezetten, van 1624 tot 1654, was een tijd van intense culturele uitwisseling. Hoewel de aanwezigheid van de Nederlanders relatief kort was, heeft deze periode een blijvende indruk achtergelaten op de Braziliaanse cultuur.

Bijvoorbeeld de architectuur en stadsplanning: de Nederlanders introduceerden nieuwe bouwstijlen in Brazilië. In steden als Recife en Olinda zijn nog steeds voorbeelden te vinden van huizen en gebouwen met Nederlandse invloeden, zoals het gebruik van rode dakpannen en symmetrische gevels. De Nederlanders legden nieuwe steden aan en verbeterden de infrastructuur van bestaande steden. Ze introduceerden nieuwe landbouwtechnieken en stimuleerden de handel.

Religie: Hoewel de Nederlanders protestant waren, tolereerden ze de katholieke kerk in Brazilië. Er was echter wel sprake van een zekere mate van protestantse invloed, vooral in het onderwijs en de sociale sfeer.

 

Kunst en cultuur: Nederlandse kunstenaars en ambachtslieden brachten nieuwe stijlen en technieken naar Brazilië. De schilder Frans Post was de eerste Nederlander die door de gouverneur Johan Maurits van Nassau naar Nederlands-Brazilië werd gehaald om het landschap, de bewoners en de flora en fauna vast te leggen.

Culturele invloeden van Brazilië op Nederland

Omgekeerd werd in de Nederlanden bijvoorbeeld de keuken beïnvloed door Braziliaanse ingrediënten, zoals cassave, ananas en diverse specerijen. Deze ingrediënten werden geïntroduceerd via de handel en hebben een blijvende stempel gedrukt op de Nederlandse keuken.

Braziliaanse kunst, met name de barokke kunst, had invloed op Nederlandse kunstenaars die in Brazilië werkten.

Johan Maurits van Nassau-Siegen: Een markant figuur

Een van de belangrijkste figuren tijdens de Nederlandse periode in Brazilië was Johan Maurits van Nassau-Siegen. Hij was gouverneur-generaal van Nederlands-Brazilië van 1637 tot 1644 en heeft veel gedaan om de kolonie te ontwikkelen.

Maurits stimuleerde de kunst en wetenschap en maakte van Recife een cultureel centrum. Hij nam de schilders Post, Willem Piso, Georg Markgraf en Albert Eckhout mee naar Brazilië om het landschap, de bewoners en de flora en fauna vast te leggen. Maurits was relatief tolerant ten opzichte van andere religies en culturen. Hij stond bijvoorbeeld toe dat katholieke kerken open bleven en moedigde de handel met inheemse volkeren aan.

Het einde van Nederlands-Brazilië

De Nederlandse aanwezigheid in Brazilië kwam abrupt ten einde in 1654, toen de Portugezen met behulp van lokale bondgenoten de Nederlanders verdreven. Ondanks de relatief korte duur van de Nederlandse kolonisatie, heeft deze periode een blijvende indruk achtergelaten op de Braziliaanse cultuur. De Nederlandse invloed is nog steeds zichtbaar in de architectuur, de stedenbouw en de keuken van Brazilië.

De impact van de oorlog

De Nederlands-Portugese Oorlog had verreikende gevolgen voor beide naties en de wereldwijde machtsverhoudingen.

De oorlog verrijkte de Nederlandse Republiek en maakte het tot een van de meest welvarende naties in Europa. De VOC werd een machtige kracht in de wereldhandel, en Amsterdam werd een toonaangevend financieel centrum. Portugal leed daarentegen aanzienlijke economische verliezen en zag zijn wereldwijde invloed afnemen.

De oorlog versnelde de Europese kolonisatie van Azië en Amerika. Zowel de Nederlanders als de Portugezen stichtten grote koloniale rijken, waardoor het politieke en culturele landschap van deze regio’s ingrijpend veranderde. Het conflict stimuleerde de ontwikkeling van scheepsbouw en navigatie, aangezien beide naties probeerden krachtigere en efficiëntere vlooten te bouwen.

De impact van de oorlog op de inheemse bevolking in Azië en Amerika

De Nederlands-Portugese Oorlog had verwoestende gevolgen voor de inheemse bevolking in de gebieden waar de conflicten plaatsvonden.

Zowel de Nederlanders als de Portugezen maakten gebruik van slavernij om hun koloniën te ontwikkelen. Inheemse volkeren werden gevangen genomen en verkocht als slaaf. Europese ziekten, zoals pokken en mazelen, waarvoor de inheemse bevolking geen immuniteit had, verspreidden zich snel en veroorzaakten grote sterftecijfers.

Er vond aanzienlijke culturele ontwrichting plaats. De komst van de Europeanen leidde tot een ingrijpende verandering van de traditionele levenswijze van de inheemse bevolking. Hun land werd onteigend, hun religie werd onderdrukt en hun culturele identiteit werd bedreigd. De oorlogen tussen de Europeanen hadden vaak verwoestende gevolgen voor de inheemse bevolking, die vaak tussen de partijen werd vermalen.

De culturele uitwisseling tussen de Nederlanders en Portugezen tijdens het conflict

Hoewel de Nederlanders en Portugezen in oorlog met elkaar waren, was er ook sprake van culturele uitwisseling.

De handel tussen de twee naties, die gewoon door ging, zorgde voor de uitwisseling van goederen, maar ook van ideeën en technologieën. Ook de talen mengden zich. Het Portugees en het Nederlands werden in de koloniën met elkaar in aanraking gebracht, wat leidde tot de ontwikkeling van nieuwe dialecten en creoolse talen, zoals het Papiaments. In Portugal Portal verscheen een artikel over Curaçao en het Papiaments.

De uitkomst van de oorlog

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was uiteindelijk de winnaar van de oorlog. Het wist belangrijke Portugese bezittingen over te nemen in Oost-Indië (Indonesië), Ceylon (Sri Lanka), en West-Afrika. Dit versterkte de Nederlandse positie als wereldmacht in de handel in specerijen, suiker, en andere goederen. Hoewel Portugal sommige gebieden terugwon, zoals Brazilië en Angola, verloor het aanzienlijke invloed in Azië en delen van Afrika.

Samenvattend

De Nederlands-Portugese Oorlog was een complex conflict met verstrekkende gevolgen voor zowel Europa als de gekoloniseerde gebieden. De VOC speelde een cruciale rol in de Nederlandse expansie, terwijl de inheemse bevolking de grootste last droeg van de koloniale uitbuiting en de oorlogen. Ondanks de conflicten was er ook sprake van culturele uitwisseling tussen de Nederlanders en de Portugezen.

De conflicten tussen Portugal en Nederland draaiden vooral om de controle van lucratieve handelsroutes en koloniale bezittingen, vooral in de 17e eeuw, toen beide landen machtige maritieme rijken hadden. Nederland had succes in het verzwakken van de Portugese handelsmonopolies, vooral in de specerijenhandel in Azië, hoewel Portugal uiteindelijk delen van zijn rijk wist te behouden of terug te winnen, vooral in Brazilië en Afrika.