Oog in oog met de Indiaan

Tot 31 oktober is in het Casa da Cultura in Oliveira do Hospital de expositie ‘Indígenas’ te zien, met zwart-wit foto’s van de Braziliaanse fotograaf en visueel antropoloog Milton Guran. Zijn werk toont aan dat de eeuwenoude leefwijze van Indianenstammen in het Amazonegebied – van welke slechts enkele nog volstrekt geïsoleerd leven – gedoemd is te verdwijnen. Langzaam maar zeker worden de invloeden van de moderne technologische maatschappij zichtbaar.

Milton Guran (1948, Rio de Janeiro) fotografeert sinds 1978 verschillende Indianenstammen in Brazilië, die zulke tot de verbeelding sprekende namen dragen als ‘Marubo’, ‘Makuxi’, ‘Yawalapiti’, ‘Xokleng’ en, welbekend, de ‘Yanomami’. Gedurende een aantal maanden per jaar trekt hij met één van de stammen op, alleen of in het kielzog van gezondheidsteams, die hulpposten inrichten en de Indianen met raad en daad bijstaan. Soms ook, gaat hij mee met leden van de FUNAI (de afdeling van het Ministerie van Justitie, belast met de problematiek van de Indianen) of met de federale politie, die verantwoordelijk is voor het verdrijven van goudzoekers en mijnwerkers uit Indianen-terratoria.

Het werk is niet zonder gevaar. In het gezelschap van de gezondheidsteams, die altijd welkom zijn, wordt het wantrouwen van de Indianen ten opzichte van Gurans camera vaak weggenomen. Maar de officiële gezagsdragers, die regelmatig worden geconfronteerd met gewelddadige ‘garimpeiros’ (goudzoekers), proberen keer op keer het werk van de fotograaf te verhinderen. De indringende, intieme foto’s kunnen daarom alleen maar het gevolg zijn van een groot doorzettingsvermogen en respect voor de leefwijze van de Indianen.

Zonder schroom

Ik zag Gurans foto’s in 1990 in een boekhandel in Rio de Janeiro. Daar hing een reportage van Matis Indianen die zich onderscheidde van alle andere foto’s die ik ooit van Indianen zag. Er waren portretten bij van mensen uit het Amazone oerwoud die nooit eerder een blanke hadden gezien; zonder schroom keken zij in de lens. Hoe had de fotograaf dat voor elkaar gekregen?

We hoefden niet ver te zoeken om antwoord te krijgen op de nieuwsgierige vragen die de foto’s opriepen: Milton Guran bleek, naast fotograaf, tevens mede-eigenaar te zijn van de boekhandel. Hij werkte juist op dat moment aan de scriptie die de afsluiting van zijn studie visuele antropologie zou betekenen. De toen tweeënveertig jarige fotograaf nam hierin zijn eigen ervaringen als uitgangspunt. En die bleken er niet om te liegen, want hoewel Guran als freelance fotograaf al sinds 1978 de verschillende Indianenstammen in Brazilië documenteert, ontplooide hij daarnaast een respectabel aantal andere activiteiten.

In 1978 richtte hij bijvoorbeeld in de hoofdstad Brasilia niet alleen een ’tak’ op van de ANAI (National Association to Support Indians) maar organiseerde hij ook een expositie getiteld ‘De Indiaan in het Brazilië van nu’ en produceerde hij een boek ‘Wie is de Indiaan’, dat verspreid werd in het basis en voortgezet onderwijs.

In 1980 startte hij het onafhankelijke fotoagentschap Agil: ‘Agência Imprensa Libre’: het vrije persagentschap. Het doel was foto’s te produceren en te distribueren die de Braziliaanse realiteit weergaven. Dat bleek geen sinecure in een land dat door militairen werd geregeerd. De hevige politieke tegenwerking escaleerde in brandstichting, waarbij het gehele negatievenarchief van het persbureau verloren ging. Als door een wonder bleven de reportages die Guran van de Indianen vervaardigde, behouden.

In 1986 vraagt het Museum van de Indianen te Rio de Janeiro hem een afdeling visuele antropologie op te zetten, dat in twee richtingen zou moeten werken: enerzijds het fotografische ‘ontdekken’ van de Indiaanse gemeenschappen en anderzijds het gebruik van de foto als antropologisch onderzoeksinstrument. Tot zijn vreugde treft Milton Guran in het museum een goed visueel archief aan waaruit blijkt dat de Indianen gedurende tenminste twee perioden (tussen 1890 en 1920 met behulp van glasnegatieven van Thomas Reis; tussen 1940 en 1951 door verschillende fotografen) intensief waren gefotografeerd maar daarna, door allerlei oorzaken, niet meer. Gurans eigen archieffoto’s kunnen voor een gedeelte in die leemte voorzien, maar voordat hij de kans krijgt actuele reportages te maken, wordt zijn afdeling gesloten.

De aandacht voor de Indianen ging sommigen ’te ver’. Guran verlaat het museum en wordt in 1989 mede-eigenaar van de betreffende boekwinkel in Ipanema, waar wij een jaar later zijn werk konden bewonderen.

Stenen tijdperk

Ieder ander zou volstrekt gedesillusioneerd raken wanneer hem zulke tegenslagen wachtten. Keer op keer kwam Milton Gurans betrokkenheid bij de strijd van de Indianen voor het behoud van hun eigen cultuur hem duur te staan. Maar hij legt het hoofd niet in de schoot, integendeel, niet aflatend confronteert hij potentiële geldschieters met nieuwe projecten, die alle de Indianen betreffen.

Waar komt toch die gedrevenheid vandaan? Guran: “De geschiedenis van de indiaanse bevolking in Brazilië is een lang, moeizaam verhaal over fysiek en cultureel verzet, tot en met 500 jaar massamoord. Desondanks is Brazilië het enige land waar het nog mogelijk is totaal geïsoleerde stammen te vinden met onbekende culturen, op de grens van onze mondiale technologische maatschappij en de meer primitieve samenlevingen. Ik ben bang dat de stammen, die nu nog in het stenen tijdperk leven, binnenkort verdwenen zijn. Ik heb dus zelf ook niet veel tijd meer.

Een ander aspect is dat je de Indianen in Brazilië allesbehalve homogeen kunt noemen. Ze verschillen onderling evenveel als bijvoorbeeld de Zweden en de Portugezen. Maar ze hebben wel allemaal één ding gemeen en dat is hun toewijding aan de levenscyclus en aan de harmonie met de natuur. Dat is niet te vergelijken met onze suïcidale cultuur, waarin voortdurend aanslagen op de planeet worden gepleegd. Ik leer heel veel van de Indianen die ik fotografeer en ik denk dat, in het algemeen, wij meer van hen kunnen leren dan we hen ooit zouden kunnen onderwijzen”.

Milton Guran is op dit moment coördinator van FotoRio, Encontro Internacional de Fotografia do Rio de Janeiro en gastdocent van het ‘Programa de Pós-Graduação em História e pesquisador do LABHOI – Laboratório de História Oral e Imagem da Universidade Federal Fluminense’ (Rio de Janeiro).

Foto’s op: Imagens dos Povos Indígenas no Brasil.

Expositie:
Casa da Cultura César Oliveira, Oliveira do Hospital
Ma-vr 9-18, za 9-18 en 21-23, (tussen 13 en 14 gesloten), zo afhankelijk van bioscoopprogramma

Hierbonder nog 2 foto’s van de opening, op 6 oktober 2015, van de tentoonstelling Indígenas, van Milton Guran. De avond werd opgeluisterd door het koor Coral de Sant’Ana.