Margarida Tengarrinha

Ze groeide op in de jaren dertig van de vorige eeuw als benjamin in een gefortuneerd gezin. Haar vader was directeur van het filiaal van de staatsbank, de Banco de Portugal, in Portimão. Ondanks haar welgestelde afkomst speelde ze, net als haar broertjes en zusjes, geregeld met kinderen van vissers of werklieden. Er wordt beweerd dat zij daardoor zich al vroeg bewust werd van het sociale onrecht dat de maatschappij beheerst. En vooral van de ondergeschikte rol die de vrouw daarbij speelt. Thema’s die haar latere leven volledig zouden gaan beheersen.

Zoals alle andere kinderen van goed gesitueerde ouders in de Algarve, ging ook Margarida naar Lissabon voor een vervolgopleiding. Haar keus voor de kunstacademie was weliswaar ongewoon. Naar zo’n opleiding ging eigenlijk nooit iemand vanuit de Algarve. Toch legde haar vader haar niets in de weg; hij was zelf een gepassioneerd kunstschilder, die vriendschappelijke contacten onderhield met de schilders Samora Barros en Falcão Trigoso.

Als jong volwassene

Heel Europa was in de ban van de Tweede Wereldoorlog. De jeugd van Portugal hing vooral de vredesbeweging aan. Margarida was daar geen uitzondering op. Op de dag dat Duitsland capituleerde, nam ze deel aan een vredesmars en was ze een van de velen die stonden te applaudisseren voor de ambassade van de Verenigde Staten. Maar die liefde voor de VS bekoelde onmiddellijk toen de atoombommen op Japan vielen. Margarida schrijft daarover: ‘toen werd mij duidelijk wie er voor vrede was en wie voor de oorlog’. Vanaf dat moment werden de Sovjet.Unie en het communisme ook haar grondthema’s.

Op de kunstacademie leert ze José Dias Coelho kennen, beeldhouwer, schilder en militant communist, die kort ervoor uit de gevangenis bevrijd is en ondergronds leeft. Zijn vergrijp was dat hij had meegedaan aan de campagne tegen de spookverkiezingen voor een nieuwe president. Margarida valt als een blok voor de charme die deze militante man uitstraalt en besluit haar huwelijk van zes maanden oud met Rui Paula, een rijke architect, te verbreken. Tot grote ontsteltenis van haar familie. ‘Scheiden; dat komt in onze kringen nooit voor’.

Met haar nieuwe man

Met José Dias gaat zij gedeeltelijk ondergronds leven en het paar bekwaamt zich in het vervalsen van paspoorten. Werk waarbij hun kunstzinnig talent van pas komt. Van groot belang voor al degenen, die op die manier door de straatcontroles van de geheime politie (PIDE) heen komen met hun nieuwe identiteit. Margarida gaat ook schrijven in het blad dat speciaal voor communistische vrouwen wordt uitgegeven: A Voz das Camaradas. Zij schrijft al snel het hele blad vol.

Vanwege hun lidmaatschap van een clandestiene partij en hun deelname aan protestmarsen tegen de NAVO en tegen atoombommen worden José en Margarida vanaf 1952 niet langer toegelaten tot de lessen van de kunstacademie. En ook niet meer tot alle andere vervolgopleidingen in heel Portugal, mochten ze zich daar willen inschrijven.

Weer later gaat ze schrijven voor Avante!, het communistische partijblad en voor A Terra, het blad voor communistische landarbeiders. Allemaal illegale uitgaven die op geheime plaatsen gedrukt worden. Wanneer er weer een nieuwe uitgave verschijnt en de politie daar lucht van krijgt, kon je zeker zijn van nieuwe razzia’s en arrestaties.

Na zes jaar huwelijk met José en als moeder van twee jonge kinderen wordt ze weduwe. José wordt op 38-jarige leeftijd op straat doodgeschoten door de PIDE. Zeca Afonso zingt er over in zijn lied ‘A morte saiu à rua’. Ook ‘Flor da Vida’ van de groep Trovante is een hommage aan José Dias Coelho.

Margarida wijkt uit naar Moskou, waar ze samen met kameraad Álvaro Cunhal, icoon van de Portugese communistische partij, doorgaat met het verzet tegen Salazar te voeden.

Als Álvaro na vier jaar plotseling overlijdt, verhuist ze naar Boekarest en werkt daar voor Radio Portugal Livre.

Terug in Portugal

Drie jaar later is weer terug in Portugal op een onderduikadres in het noorden. Ze gaat daar samenwonen met Carlos Costa. Hij is gepokt en gemazeld als communist, door lange gevangenisstraffen en een spectaculaire ontvluchting uit de gevangenis van Peniche. Het ondergronds leven, met het regelmatig wisselen van woonadres, gaat door en zal haar uiteindelijk 20 jaar van haar leven kosten. En veel adrenaline opstuwen!

Na de Anjerrevolutie in 1974 gaat ze een politieke carrière tegemoet. Als vertegenwoordiger van de PCP, de Communistische Partij, in het Parlement en als afgevaardigde voor de Algarve van die partij. Haar leven komt in rustiger vaarwater; maar beslist geen stilstaand water. Ze heeft, als ieder mens zal ze zelf zeggen, genoeg in huis om haar medemenselijkheid te blijven tonen. En tegen onrechtvaardigheid te blijven strijden.

Maar in 1987 keert ze de partij de rug toe, nadat deze een voor haar onbegrijpelijk koers uitzet. Vanaf dat jaar keert ze terug naar haar geliefde Portimão en koopt een appartement in Praia da Rocha met uitzicht op zand en zee. Waar ze blijft schrijven, schilderen en daarbij ook legendes en heksenverhalen uit de Algarve verzamelen. Met dat laatste kan ze een bijdrage leveren aan het boek ‘As lendas do sobrenatural da região do Algarve’. Een volledig compendium uitgekomen in 2013 van alle legendes die in de Algarve spelen.

Over de communistische partij spreekt ze nooit meer. Ook niet in haar laatste boek Memórias de uma Falsificadora, dat in 2018 verschijnt en dat volgens haar het laatste boek is dat ze over zichzelf heeft geschreven. Het is haar verhaal over haar verzet tegen Salazar, de dictatuur en haar strijd voor vrede, vrijheid en gelijkheid, vooral voor vrouwen. Plus over het vervalsen van paspoorten en wat het betekent als journalisten het nieuws vervalsen. De hand in eigen boezem dus, als communist van vroeger wel te verstaan.

Tot slot

Zo’n vijftig seniorcursisten volgens jaarlijks haar lessen História da Arte bij de Universidade Senior in Portimão. Lessen over kunst en kunstenaars. Met de nadruk op Portugese kunstenaars zoals Almada Negreiros, Amadeo de Souza-Cardoso, Paula Rego en Júlio Pomar. Voor de lesinhouden zijn de senioren gekomen, maar ook voor Margarida zelf. De manier waarop zij de lesstof doorgeeft is uniek, gepassioneerd en vanuit een immense kennis.

Ze is daarnaast ook altijd bereid om op scholen te komen vertellen over het fascistische regiem. Er leven nu eenmaal steeds minder mensen die weet hebben van die tijd en van de actieve verzetsbewegingen die er toen waren.

Afgelopen 7 mei was ze jarig en werd ze 92 jaar. Ze blaakt nog van energie, maar zal niet meer achterop een waterscooter klimmen. Dat was 5 jaar geleden. De jongens van de waterscooters hebben, op zijn Portugees, een bijnaam voor haar bedacht: avó radicale. Radicale oma.