Waar komen de Lenços dos Namorados vandaan?

In vroeger tijden was het een keurig Portugees gebruik dat een jongen het meisje van zijn voorkeur het hof maakte door te ‘namorar à janela’. Zij stonden beiden vlak voor het raam: zij binnen en hij buiten. Waarbij nog geen kus mocht worden gewisseld – een chaperonne was altijd in de buurt – maar een gesprekje voeren dat mocht wel. In de Minho in het noorden ging daar nog een belangrijke fase aan vooraf: de verovering van een huwelijkskandidaat als wederzijdse keuze voor dat contact.

Symbool

Hiervoor nam het meisje in kwestie het initiatief. Zij borduurde, vaak tijdens het schapen hoeden, een vierkant doekje om op zondag aan haar potentiële geliefde te geven als symbool van haar keuze. Dat waren de geliefdendoekjes, de lenços dos namorados. Als hij het doekje op de daaropvolgende zondag droeg, betekende het dat de jongen ermee akkoord ging. Meestal deed hij het om zijn hals met de knoop naar voren, op de zak van zijn zondagse jas, op zijn hoed of aan zijn herdersstaf die hij bij zich had. Zo niet, dan ging de doek terug naar het meisje. Of als hij akkoord ging maar later spijt kreeg, gaf hij zowel het doekje als andere persoonlijke zaken zoals brieven en foto’s terug aan het meisje.

Op feesten werd ook wel geplaagd met de doekjes. Jongens pakten er een af en deden alsof ze verkering met de eigenaresse hadden. Wanneer de jongen al een afspraak had met een ander meisje ontstond er natuurlijk een flink meningsverschil tussen beide dames.

Huwbaar

Hoe kwam deze traditie tot stand? Eerst werden deze vierkante doekjes in de 17e en 18e eeuw gebruikt door de adellijke dames en hadden slechts een decoratieve functie. Dit doekje van fijn linnen werd op een feestjurk rechts op de taille geplaatst. Later, in eenvoudiger uitvoering door vrouwen uit de lagere klasse, ging het steeds meer de kant op van een symbool tussen twee jongelui die de huwbare leeftijd hadden. Het materiaal en de motieven hingen af van de smaak en middelen van de borduurster.
Er waren twee soorten doekjes: die in kruissteek met de kleuren rood en zwart uit Viana do Castelo. De andere is de traditionele doek uit Vila Verde, officieel Lenço do Minho, zoals recent is geregistreerd. Daarin zijn meer kleuren verwerkt die in eenvoudige steken zijn uitgevoerd op katoen en is er meer variatie aangebracht in de tekeningen. En naarmate de emigratie toenam, werd het doekje ook wel meegegeven als aandenken aan degene die de man achterliet.

Spelfouten

Een andere bijzondere eigenschap van deze doekjes zijn de spelfouten. Dat kwam omdat de meisjes amper of helemaal niet naar school gingen, maar met de dieren het land op moesten. Wel leerden ze heel jong borduren als voorbereiding op hun uitzet en daarom borduurden ze de woorden precies zoals ze werden uitgesproken.

Nooit was er een verplichte zin of tekening. De woorden kwamen puur uit het hart en de motieven uit creativiteit, wat de charme is van deze volkskunst. Gezegdes uit die tijd, levendige kleuren en naïeve symbolen voor liefde, vrede, vrolijkheid of zelfs droefenis werden uitgevoerd in sprekende kleuren en losse zinnen of rijmpjes, met patronen naar de smaak van de maakster.

Vila Verde

Hoewel de doeken in de hele Minho worden gemaakt, is de inspanning van de Cooperativa Aliança Artesanal de Vila Verde opvallend. Bedoeld om hiervoor erkenning te krijgen in binnen- en buitenland. Want voor de Minho is herstel van deze kunst belangrijk als fundamenteel onderdeel van de volkskunst in deze regio. De borduursters van deze coöperatie die vaak thuis en in eigen tijd werken om de traditie in stand te kunnen houden, bedrukken de doeken met verhalen en gevoelens uit een naïef en zuiver verleden. Hun handen geven vorm aan die motieven of het nou sleutels, harten, vlinders, vissen, kronen, boeketten of duiven zijn.

Behalve spelfouten die karakteristiek zijn voor dit product valt ook de spreektaal op. Zoals lokaal de v als b wordt uitgesproken en omgekeerd. Enkele voorbeelden van de rijmpjes:

Lenços overal

Een paar jaar geleden hanteerde de Portugese middenstand de slogan ‘Koop Nationale Producten’, ongetwijfeld ingegeven door de overheid om de eigen economie een duwtje te geven.
Dat bleek ook het initiatief om oma’s kabinet als ideeënbus te gebruiken. Ineens zag je overal kleurige theedoeken bedrukt met teksten zoals op de lenços. En supermarktketen Pingo Doce verkocht royale boodschappentassen met de teksten en motieven. Maar daarnaast beleefde ook het oeroude vak van handwerkster, waar Portugese dames zo goed in zijn, een opleving.
De creativiteit greep om zich heen om te laten zien wat er allemaal mogelijk was:
op gympen en schoentjes geborduurd, op randen rond de hals van blouses, hemdjes en truien vol borduursels, juwelendoosjes voorzien van borduursels op deksels, op lijstjes en boekomslagen, taarten gedecoreerd met teksten en tekeningen, ook waaiers kwamen weer tevoorschijn en kregen een beschildering met het ineens weer populaire thema.

Natuurlijk kon de nationale luchtvaartmaatschappij TAP niet achterblijven. In die periode werden er op de hoofdsteunen van de stoelen in de cabine de vrolijk bedrukte lenços aangebracht!
Het doekje is ook geschikt om bij geboorte, huwelijk of Valentijnsdag er zelf een gepersonaliseerd stukje volkskunst van te maken als gebaar van vriendschap. Immers, cadeautjes met een betekenis blijven altijd in onze herinnering!