Jan zonder Vrees en de saudade

Behalve Fado en Vinho Verde is het Portugese woord saudade het meest bekend in onze windstreken. Maar wie langer in Portugal woont of er gewoond heeft, zal zich wel realiseren dat het een overtrokken beeld is. Het is een cliché. Net zo terecht of net zo onterecht als wanneer we over trotse Spanjaarden spreken, over amoureuze Fransen, over gierige Schotten of over die propere Hollanders.

Trouwens Engelsen hebben hun ‘longing’, Fransen hun ‘l’ennui’ en Duitsers hun ‘Weltschmerz und Fernweh’. En zijn Nederlanders ‘normaal’ ongelukkig?

Hoewel zulke stereotypen er weinig toe bijdragen om de complexe realiteit van een volk te beschrijven, dan toch laat het begrip saudade zich niet zomaar van tafel vegen.

Het is voor de Portugese literatuur en geesteswetenschap van eminente betekenis, in alle uiteenlopende betekenissen die het woord had in de loop der eeuwen.

In onze tijd wordt het begrip saudade steeds opnieuw uitgelegd door journalisten, reisboekenschrijvers en Portugalbloggers. Het liefst wordt dan het begrip in verband gebracht met het verlangen naar wat geweest is en niet meer kan zijn, of naar dat wat had kunnen zijn en nooit is gekomen. Gelukkige mensen met tranen of het hebben van heimwee naar de toekomst. Met steeds het genoegen van droefheid, zoals dat ook is terug te vinden in de plechtige uitdrukkingsvorm van bepaalde fado’s.

Meer betekenissen

Maar er zijn meer betekenissen te achterhalen. Saudade komt van het Latijnse Solitas: eenzaamheid. In het Portugees werd dat later solidão dat de pijn benoemt die kleeft aan eenzaamheid.

En dat betrof dan de scheiding van geliefden, zoals Petrarca van Laura en Beatrice van Dante. En van het Paradijs en van God en het verlangen naar hereniging met beide (saudade de alma pura).

Later werd het gebruikt voor het gevoel dat bij de grote Portugese ontdekkingen speelde, namelijk de scheiding van het moederland. Maar ook omgekeerd, eenmaal terug in Portugal ontstond het terugverlangen naar de verre kusten van Afrika en Azië. Hier krijgt de saudade zijn romantische trekjes; het lijden om het lijden.

Het Sebastianisme is ook een vorm van saudade. Het is het verlangen naar de terugkeer van koning Dom Sebastião, die in de slag tegen de moren in 1578 spoorloos verdween. Bij zijn terugkeer, waar heel Portugal op wacht, zou de ellende waarin het land zich permanent bevindt voorbij zijn.

Nationalisme

Portugezen zelf beweren graag dat alleen zijzelf de saudade kunnen navoelen. Dat idee werd uitdrukkelijk gevoed door de in zijn tijd zeer bewonderde Teixeira Pascoaes (1877-1952)

Deze verzon de theorie van het Saudosismo (met hoofdletter S) als een soort filosofie van eigen bloed en bodem met bedenkelijk gezwets als: ‘de Saudade is het geestelijk bloed zelve van ons Ras, zijn goddelijk stigma en zijn eeuwig profiel’. Van deze emotionele en nationalistische beladenheid, dat een vruchtbare bodem vond in de tijd van de dictatuur, heeft het begrip saudade zich nooit meer helemaal kunnen bevrijden. Helaas.

Saudade is dus een porte-manteau; men kan er van alles aan ophangen.

Want voor veel Portugezen is het begrip vandaag de dag ook een mooie uitvlucht voor zelfmedelijden en passiviteit of lethargisch welbehagen in onaffe zaken.

Het verhaal van Jan zonder Vrees

De literatuur evenwel heeft het begrip altijd omarmd. Uit alle voorbeelden daarvan heb ik het volgende verhaal gekozen: José Gomes Ferreira met Aventuras de João sem Medo (de avonturen van Jan zonder Vrees). Het is een fantasieverhaal, bedoeld als satire op het slaperige en larmoyante Portugal onder Salazar. De bewoners van een verzonnen land zijn ongelukkige huilebalken, die zich van vroeg tot laat beklagen. Ze hebben nauwelijks genoeg energie om hun eigen donkere schaduw met zich mee te slepen.

Terwijl in de rest van de wereld, waarvan ze door een hoge muur gescheiden zijn, grootse daden worden verricht, blijven zij liever janken. Ondertussen blijft het onverbiddelijk dag in dag uit regenen, waardoor ze altijd met een snotneus rondlopen en nooit eens niet verkouden zijn. Vol bewondering luisteren ze daarbij naar begrafenismuziek, gespeeld op monotoon kermende instrumenten.

De schrijver heeft hiermee alle verschrikkingen van een geperverteerde saudade in één beeld gevangen. Het vastgeklonken zijn aan het verleden door de donkere schaduw, wat ervoor zorgt dat je je niet kan inlaten met de uitdagingen die heden en toekomst stellen. In plaats daarvan dus een huilerige passiviteit, die zich weerspiegelt in de permanente regenval en in begrafenismuziek waarnaar met genot wordt geluisterd.

De enige die niet meedoet aan het algemene gegrien is Jan zonder Vrees. Hij emigreert en doorstaat een reeks avonturen die hem zo sterk maken dat hij zijn vaderland denkt te kunnen veranderen. Hij trommelt zijn dorpsgenoten bij elkaar om hen enthousiast te maken voor zijn revolutionaire ideeën. Maar zijn gehoor wil liever niet gestoord worden in zijn gewone gangetje en gaat nog harder huilen om zo Jans betoog te overstemmen.

Toch laat Jan zich niet uit het veld slaan. Eerst gaat hij bij zijn moeder een versterkend maal eten: bacalhau demolhado em lágrimas (bacalhau in tranen). Daarna wacht hij op een wonder. Zolang dat wegblijft, bouwt hij een fabriek voor zakdoeken en wordt rijk. Een daarna … einde van het verhaal en de saudade … die is gewoon gebleven!

Bron onder andere de serie ’essa nossa ditosa língua’ van Peter Koj in de Portugal-Post.