In Miranda do Douro spreken ze Mirandees

Buonos dies! In het district Bragança, in het noordoosten van Portugal ligt het stadje Miranda do Douro, tussen Trás-os-Montes, de armste regio van Portugal enerzijds en Spanje (Castilië & Leon) anderzijds. Op dit plateau spreekt men Mirandees, de tweede officiële taal van Portugal. In dit ruige gebied met zijn kliffen en hoge steile hellingen, met zijn lange, koude winters en hete, droge zomers, is men erin geslaagd om eeuwenoude ceremoniën, rituelen en tradities levend te houden.

Historici liggen met elkaar in de clinch over het ontstaan van Miranda do Douro. De eerste archeologische vondsten duiden op een “Mirandees” leven tijdens de bronstijd. Sinds het begin van onze jaartelling wordt het Mirandese plateau overheerst door respectievelijk Romeinen, Moren en Spanjaarden. In 1545 krijgt Miranda do Douro stadsrechten en wordt het de hoofdstad van Trás-os-Montes. Gedurende recentere oorlogen met Spanje (1762) raakt een groot deel van Miranda do Douro verwoest en wordt Bragança tot de hoofdstad uitgeroepen. Vanaf dat moment verkeert Miranda do Douro in een geïsoleerde positie binnen Portugal.

Abó de las calças (opa) en abó de la saia (oma)

In totaal spreken er niet meer dan 14.000 mensen Mirandees, een Romaanse taal, die het nauwst verwant is aan wat er in Castilië en Leon werd gesproken. Miranda do Douro telt bijna tweeduizend inwoners, waarvan overigens maar een deel Mirandees spreekt. Het is een dialect dat voornamelijk door de “oudjes” wordt gesproken tot aan het moment dat wettelijk wordt vastgelegd dat Mirandees de tweede officiële taal van Portugal is. Dat gebeurt in 1999. Het is vooral een sociologisch statement, want het was met name een gesproken taal. Er zijn slechts een gering aantal boeken in het Mirandees geschreven of vertaald. Het gaat erom dat jongere generaties inzien dat ze een unieke identiteit hebben en dat die niet verloren mag gaan.

Naast de taal heeft Miranda do Douro ook een eigen folklore. De zonne- en winterwenden en de vieringen van het inzamelen van fruit en granen worden gevierd conform het oorspronkelijke ritueel. Het zijn tradities, inwijdingsrituelen en “mythen van de eeuwige wederkomst”, die waarschijnlijk ontstonden tijdens het IJzeren tijdperk in Transsylvanië en zich later door Europa verspreidden. Ook het feest rondom de kortste dag van het jaar tijdens de laatste dagen van december is uniek in Portugal.

Geada festival

Sergio, geboren in Bragança, verhuisde met zijn ouders naar Constantim, een klein dorp naast Miranda do Douro. Hij was jarenlang een van de jongens, die dit jaarlijkse feest organiseerde. Het is hun taak om ervoor te zorgen dat er voldoende eten en drinken is door verkleed en zingend de huizen af te gaan om een bijdrage in natura los te krijgen voor het later te nuttigen gemeenschappelijke avondmaal. In 2018 werd de tiende editie van dit Geada festival gevierd. Sergio is inmiddels getrouwd en mag daarom niet meer in de organisatiecommissie zitten. Het Geada festival dient het doel om de cultuur en de voorouderlijke tradities van het Mirandese plateau in stand te houden.

In de Minho worden wij tijdens de vele nationale (religieuze) feestdagen tot laat in de nacht getrakteerd op keihard afgespeelde pimba-muziek, afgewisseld door een krijsend vrouwenkoor en in direct uitgezonden kerkdiensten die door de hele Ancora-vallei schallen. Miranda do Douro heeft zijn eigen volksmuziek. Deze is verrassend en – vind ik – heel plezierig om naar te luisteren.

Galandum Galundaina en de gaita galega

De groep “Galandum Galundaina” maakt traditionele Mirandesa-muziek met doedelzak (gaita de foles) en pastorale fluit (flauta pastoril). Ze bestaan sinds 1996, voordat het Mirandees tot officiële tweede taal wordt uitgeroepen. Hun missie is om het muzikale erfgoed te verzamelen, te onderzoeken en te verspreiden, door de oude en jongere generatie muzikanten met elkaar te verbinden en zo te zorgen voor de continuïteit van de rijke culturele traditie van deze regio, die jarenlang het risico liep voorgoed verloren te gaan.

Dans met stok en/of zwaard, lazos (Spaans), laços (Portugees), lhaços (Mirandees)

Een aantal etnologen zeggen dat het militaire traditionele dansen zijn van autochtone volkeren uit de Grieks-Romeinse tijd, anderen zeggen dat het gaat om Keltische en Iberische rituele dansen. Hoe dan ook, de dans met stok in de naburige Spaanse grensprovincie en de dans op het Mirandese plateau hebben dezelfde choreografie, poëzie, muziek en thema’s.

Os Pauliteiros

Zeg je Miranda do Douro dan zeg je Os Pauliteiros, een groep mannen, die dansen in een gebloemde rok op muziek van de doedelzak. Pauliteiros zijn beoefenaars van de typische krijgerdans van het Mirandese plateau. De dansers zijn mannen (tegenwoordig wordt deze traditionele dans ook wel door vrouwen uitgevoerd) met een geborduurde rok, een linnen overhemd, een bruin vest, leren laarzen, wollen sokken en een hoed die versierd is met bloemen. Tijdens de dans worden ze vergezeld door het geluid van doedelzakken, de doos en de basdrum. De acht dansers hebben twee stokken en hiermee doen ze een serie stappen en gecoördineerde bewegingen. Het muzikale repertoire van de dans van stokken wordt lhaços genoemd en bestaat uit muziek, tekst en choreografie.

Op het eerste gezicht lijkt het dat de mannen een los patroon dansen, maar er is een streng protocol voor het slaan met de stokken. De dansers hebben een eigen functie: twee gidsen tegenover elkaar aan de linker- en rechterkant van de uit acht mannen bestaande groep. De gids aan de rechterkant heeft de leiding. De vier overige dansers circuleren in het midden.

En wat zingen ze nu eigenlijk?

Siga a malta, siga a malta          
Siga a malta pra diante
Esta malta está parada
Só por num haber quem cante
Só por num haber quem mande
Siga a malta siga a malta
Siga a malta i trema a terra
Benga d’alhá quien benir
Esta malta nun arreda
Esta malta nun arreda!

Er bestaat een online vertaalprogramma, dat – zo te zien – nog niet helemaal perfect is, maar wel leuk is om even mee te spelen: Dicionário da Língua Mirandesa.