In de Glória

Hoewel toegejuicht in Portugese media is de eerste Netflixserie van Portugese bodem, Glória, niet een productie die mij luidkeels “… in de glorie-ja, in de glorie-ja” doet zingen, zo van “en van je hieperdepiep hoera!” Het door ‘ware gebeurtenissen’ geïnspireerde script zit vol onwaarschijnlijkheden zo niet gaten zo groot en diep als ‘sink holes’. De acteurs zijn op een enkele uitzondering na (ik herinner mij vaag een leuk dienstmeisje, en ook de ‘foute’ vader van de hoofdpersoon) van een houtenklazerigheid die mij Fanfare van Bert Haanstra doet herinneren, zij het dat bij het aanschouwen van die prille productie van Nederlandse filmkunst af en toe tenminste nog gelachen kon worden.

Een sliertje

De producenten van Glória hebben hun uiterste best gedaan de sfeer van de late jaren zestig te laten herleven door alle uiterlijke verschijningsvormen van die tijd tot in detail te recapituleren. Daar hadden zij het zo druk mee, dat ze vergaten te arrangeren dat de acteurs zich als mensen van vlees en bloed gingen gedragen. Welke figuur die ook uitbeelden, ze kijken erbij alsof het voor de camera’s verschijnen zowel fysieke als psychische pijnen tot gevolg heeft, of totale amnesie. Het resultaat is een ondanks alles best bezienswaardige televisieserie, vanwege de sfeertekening van het vroegere (dorps)leven en vanwege de achtergrond. De serie handelt namelijk over de Koude Oorlog, althans over een sliertje ervan dat zich in Portugal afspeelde.  

In een interview verklaarden de regisseur, Tiago Guedes, en de scenarioschrijver, Pedro Lopes, dat Portugal met Glória is toegetreden tot een hoger niveau van filmmaken. “Netflix bracht meer geldmiddelen binnen ons bereik, zodat we meer tijd konden besteden aan het uitwerken van het script en vooral ook aan de art direction, het opknappen van gebouwen, het inrichten van de binnen- en buitenruimten en bovendien aan gedegen repetities van de acteurs. Om succesvol de internationale markt te betreden, moet je immers veel aandacht besteden aan de details.” Die uitspraak getuigt van goede bedoelingen. De tien afleveringen, waarvan SPi en RTP coproducent zijn, komen in de toekomst ook op de publieke zender.

De liefde

Zonder alle spanning van het script en optredende spanningen tussen karakters te verraden, in het kort de ‘story line’ van Glória: Een klein dorp in Ribatejo waar een fase van de Koude Oorlog wordt ‘uitgevochten’ tussen Amerikaanse en Sovjet-Russische geheime diensten, omdat de Russen controle over Oost-Europa willen behouden terwijl de Amerikanen juist daar in het oosten zieltjes willen winnen. In het centrum van dit verhaal staat João Vidal, een jonge ingenieur uit een familie met connecties hoog in het Portugese fascistische regime (zijn vader is minister in de regering van Salazar en direct verbonden met de PIDE), die wordt gerekruteerd door de KGB nadat hij, als Portugees legerofficier dienend in de koloniale oorlog in Afrika, gepolitiseerd is geraakt. João raakt verstrikt in het web van spionage en sabotage, om uiteindelijk te begrijpen dat, aan welke kant hij ook partij kiest, de wereld nooit zwart-wit kan worden gezien. Het marktgerichte script geeft João vrij spel in de liefde en dat levert de kijker een paar keer voldoende tijd op voor het openen van een fles wijn of een biertje en een huiselijk gesprek over het weer.  

De enige CIA-figuur die in de serie een beetje dreigend en zelfs een beetje slim overkomt, is een veiligheidsman met Aziatisch bloed. Aan diens gelaatsuitdrukking is te zien dat hij niemand en dan ook niemand vertrouwt, terwijl ik meteen denk dat juist hij het is die voor geen cent te vertrouwen is. Ik verdenk hem ervan een dubbelspion van de Chinezen te zijn die erg zijn best doet om in Glória spionnen op te sporen die voor de Russische KGB werken en zodoende voor zichzelf het volledig vertrouwen van de Amerikanen te winnen. Door over dit soort (on)mogelijkheden te mijmeren wordt het bekijken van Glória toch nog leuk. De (latere) ontdekking, dat deze acteur Jimmy Taenaka heet en dus geen Chinese maar een Japanse achtergrond heeft, mag de pret niet drukken.

Whisky drinken

Eigenlijk vind ik het aanschouwen van wat zich áchter de hoofdpersonen afspeelt nog het leukst. Het landschap van de Ribatejo, de architectuur van oude landhuizen en dorpen: het verleden gaat een beetje herleven en dáár kijk ik graag naar. Over de Ribatejo zo dadelijk meer, nu eerst wat aanvullende informatie over de televisieserie. Die draait rond RARET, Rádio Retransmissão, een door de Amerikaanse CIA (mede namens NATO) gebouwd en gemanaged radiozendstation dat vanaf vroeg in de jaren vijftig en van veilige afstand westerse propaganda uitzond naar de Oostbloklanden. Een tamelijk onschuldige bezigheid zou je denken, maar volgens het script gewichtig genoeg om door de USSR gedreven agenten daar de zaak te laten observeren en zo nodig te laten saboteren. Ik kan mij een enkele knullig uitgevoerde sabotagedaad herinneren, maar wat bij mij het best beklijfde was het voortdurend whisky drinken van de RARET-staf, zowel de Amerikanen als de zich slaafs gedragende Portugezen.

RARET nabij het dorp Glória do Ribatejo was een onderdeel van de door de Amerikanen gestichte Radio Free Europe. Die gebruikte Portugal in plaats van West-Duitsland als locatie voor het zendstation, omdat de afstand tussen Portugal en het IJzeren Gordijn groot genoeg was om de Oostblokkers ervan te weerhouden de uitzendingen effectief te storen. Althans, zo begreep ik het. Misschien wel de belangrijkste prestatie sinds de vestiging van RARET in het begin van de jaren vijftig was niet het verspreiden van westerse propaganda naar het oosten, nee, dat was het naar het midden van de 20^e eeuw voeren van het slapende Ribatejaanse dorp en zijn directe omgeving.

Voor het volk

Met de Amerikanen kwam er, behalve die vloedgolf aan whisky en ontelbare sloffen Lucky Strike, werkgelegenheid voor honderden streekbewoners, mannen en vrouwen. Er kwam elektriciteit en stromend water in de huizen en zelfs bijdetijds sanitair. De weg die nu de National Route 367 is, werd geasfalteerd, de gemeenschap kreeg een schenking van land voor de bouw van een raadsgebouw en geldmiddelen voor de aanleg van een voetbalveld en de bouw van een zwembad en een bijdetijdse school. En nog veel meer werd op z’n Amerikaans en dankzij een volle geldbuidel aangepakt. Kortom, RARET gedroeg zich met CIA gelden zoals een Portugees adellijk grootgrondeigenaar zich in vroeger tijden wel eens gedroeg, door verantwoordelijkheidsgevoel te tonen ‘voor het volk’. Voordat RARET op de proppen kwam, was de locatie (in vlak en goeddeels leeg land en toch dichtbij Lissabon en bijna 200 hectare groot) eigendom van zo’n grootgrondbezitter, de graaf van Monte Real de Herdade de Nossa Senhora da Glória.

Op de dag dat Netflix de serie Glória beschikbaar stelde aan zijn abonnementhouders opende de gemeenteraad van Salvaterra de Magos, waarvan Glória do Ribatejo deel uitmaakt, een retrospectieve tentoonstelling over RARET in Espaço Jackson in Glória. Dat is het gebouw waar vanaf de jaren vijftig Amerikaanse en leidinggevende Portugese technici werden gehuisvest tijdens de installatie en het onderhoud van de relaisantennes en het verzorgen van de uitzendingen. Het als ‘Jackson Hotel’ bekendstaande gebouw werd vernoemd naar Charles Douglas Jackson, de eerste president-directeur van Radio Free Europe, de man die de portemonnee beheerde en die in 1952 een keertje bij RARET kwam kijken. De tentoonstelling is tot eind februari te bezichtigen. Ik wil niemand opjagen, dus haast u langzaam: de tentoonstelling is van mini-minimale omvang en eigenlijk vooral gericht op het noemen en in oude foto’s laten zien van wat er sinds RARET in Glória ten goede is veranderd, met andere woorden: wat de geldbuidel van de CIA voor het dorp betekend heeft.

Onverstoorbaar

Het RARET-complex staat sinds 1996 leeg. De val van de Muur, alweer jaren eerder, had het zendstation overbodig gemaakt, want op het voormalig Oostblok gerichte propaganda was niet meer nodig. Althans, dat dachten de Amerikanen toen. Nu denken ze misschien met weemoed aan RARET terug en spijt het ze, dat er geen sterk op het oosten gericht, ouderwets betrouwbaar en ook nog eens onverstoorbaar massamedium meer beschikbaar is. De communicatiemedia van vandaag mogen dan goed geschikt voor propaganda lijken, het probleem is dat er minstens evenveel propaganda, of valse berichtgeving teruggekaatst wordt – zoiets als, “Als jij met je vinger wijst, bedenk wel dat er drie van je eigen vingers naar jou terugwijzen.”

Als er iets wel degelijk onverstoorbaar lijkt, dan is dat het landschap in dit deel van de Ribatejo. Het merendeels agrarisch gebied ligt ten oosten van de Tejo in plaats van aan de noordwestoever en zou in mijn optiek bij de Alentejo horen, waar het ten oosten van Glória op aansluit. De oorzaak van deze ‘misstand’ zal wel in het verleden te vinden zijn en lijkt mij niet de moeite van een speurtocht waard. Dit uitgestrekte agrarische gebied, vergelijkbaar met de Californische ‘Central Valley’, mag dan de groentetuin van Portugal zijn, hoe verder je van de rivier verwijderd raakt, hoe meer het daar het karakter van de Alentejo aanneemt en des te leger het glooiend landschap wordt. Het land wordt enkel verstoord door de aanwezigheid van tolweg A-13 die vanaf Santarém zuidwaarts koerst en uiteindelijk aansluit op de routes naar Ėvora en de Algarve. Dit deel van de A-13, net als trouwens het deel, ook tolweg, dat van Entroncamento boven de rivier naar Coimbra leidt, is doorgaans van verkeer gespeend. Alsof het daar nog steeds het midden van de stille, vorige eeuw is. Het brede, onverstoorde asfalt nodigt bijna uit tot het halen van de maximale snelheid uit een auto van de 21^e eeuw.

Landwegen

Glória, net ten oosten van deze snelweg gelegen, heeft net als andere dorpen langs dit stuk van de A-13 geen afrit. Het dorp moet vanuit Muge of Coruche via landwegen benaderd worden. Dit maakt een bezoek enkel interessanter. Vanuit het noorden komend via de N-118, aan de oostkant van de Tejo, kan het natte gebied van de Ribatejo gevolgd worden tot bij Muge wordt afgeslagen. Het natte gebied, Lezíria, is zo anders dan de kalkzandsteenbodem in Bairro of de Charneca-zandgronden van de Ribatejo verder naar west resp. oost. De ‘wetlands’ hebben een alluviale bodem van uitstekende kwaliteit, waarin zowel wijngaarden als uitgestrekte rijstvelden, graanvelden, olijfboomgaarden, kurkeikwouden en allerhande tuinbouwbedrijven goed gedijen. Imposante oeroude of prachtig onderhouden complexen van grote wijnmakers staan links en rechts van de weg, ruïnes te over worden door moderne bedrijven afgewisseld. De hele route ademt bedrijvigheid uit en de ooievaars hoog in talloze nesten hebben het net zo druk met produceren. Het landschap doet weldadig aan. Ook het vee voelt zich er welkom en niet alleen schapen en runderen, ook paarden. Die van Golegã, nog net aan de noordwestkant van de rivier, zijn beroemd. Daar vindt jaarlijks, in november, een groot hippisch festival met paardenmarkt plaats, waar ik raspaarden zie die angstaanjagend hoog op de poten staan – dat vind ik althans, die gewend was aan de kortbeniger American Quarterhorse.

Op de oostelijke oever ligt Chamusca, een rijk landbouwdorp met een nog rijker verleden, getuige de mooie jugendstilhuizen. Alpiarça, iets verderop, schijnt de woonplaats van mensen uit het neolithicum te zijn geweest en ook een doorgangshuis voor de Romeinen. Het heeft een museum in Moorse stijl dat vol hangt resp. staat met kostbare schilderijen, porselein, brons, klokken, en attributen die verwijzen naar de geschiedenis van het Portugese stierenvechten. Almeirim was ooit de plek waar een vorstelijk winterpaleis werd gebouwd voor D. João I. Daarom werd het incidenteel ook de vergaderplaats van de Cortes en werden er koninklijke huwelijken voltrokken. Van de paleizen zijn niet eens ruïnes gespaard gebleven. De N-118 leidt dwars door deze en andere dorpen. De meeste ervan getuigen van lintbebouwing die soms zo weinig ruimte voor de weg laat, dat bewoners die hun oude huisje verlaten onmiddellijk op het asfalt van de rijbaan staan. Een enkele keer is de doorgang te nauw voor tweerichtingsverkeer en moet op groen licht gewacht worden.

Oude gebruiken

Eenmaal na oostelijk van Santarém over de A-13 te zijn gereden volgt, na o.a. Benfica do Ribatejo gepasseerd te zijn, in lieflijk Muge de afslag die in zuidoostelijke richting rechtstreeks naar Glória leidt. Wie de afslag mist kan zuidelijker, bij Marinhais, links afslaan of verderop de N-1143 oppakken en dan later opnieuw links afslaan en de N-367 in noordelijke richting volgen. Vanuit het zuiden kan het dorp vanuit Coruche bereikt worden. Het karakteristiek zuid-Ribatejaanse dorp heeft al sinds mensenheugenis nauwelijks 3.000 inwoners op 10.000 hectare. De bewoners zijn vooral rundveefokkers en landbouwers, die eeuwenlang afgesloten van de rest van Portugal leefden, traditionele gebruiken volgden en die – zo leert mij Wikipedia – behalve aan veeteelt ook druk aan inteelt deden omdat men het huwen buiten de eigen dorpsgemeenschap afkeurde. Totdat RARET kwam en ‘de grote boze wereld’, inclusief het toenmalige Oostblok, dichterbij bracht.

Ik reed Glória binnen met die intelende landbewerkers in het achterhoofd. Wie schetst mijn verbazing daar een welvarend dorp, vol goed onderhouden oude huizen en moderne nieuwbouwbungalows aan te treffen. De CIA heeft er vanaf het begin van RARET waarlijk groots werk verricht. Espaço Jackson, een modern bouwsel, biedt onderdak aan een auditorium en een bibliotheek en het daarnaast gelegen, meer traditionele kantoor van de junta mag er ook wezen. Een leuk park, tennisbanen, een riant scholencomplex waar menige dorpeling het begin van een studerend leven werd eigengemaakt. Marta, een medewerkster van de freguesia, laat enthousiast weten dat ook zij daar, dankzij RARET, scholing heeft mogen ontvangen. Roberto van de câmara municipal is het helemaal met Marta eens. Hij is de man die desgevraagd de deuren opent voor bezoekers van het historische Museu Glória do Ribatejo. Het kerkje van Nossa Senhora da Glória, aan een weids plein, is een juweeltje dat blank blinkt in de zon.

Op jacht

Het is 1362. De toenmalige koning, D. Pedro, met een entourage op hertenjacht daar ergens bij wat Glória zou worden, raakt verwijderd van zijn gezelschap als hij, overenthousiast, in de achtervolging gaat van een roedel reeën. Zijn paard vertrapt kilometers gras voordat hij de kans krijgt een prachtexemplaar af te zonderen. Helaas, het lukt de koning niet het ree te doden. Het dier bespringt hem, hoog te zijn paard zittend en werpt hem al doende ruw ter aarde voordat het in het struikgewas verdwijnt. De koning ligt nog versuft in het gras op het moment dat hij opnieuw besprongen wordt, nu door een enorm katachtig beest. Zich met de moed der wanhoop, dat spreekt, tegen diens aanval verdedigend, smeekt de koning om hulp van de Maagd Maria en zie, het katachtig beest neemt meteen het hazenpad. De opgeluchte D. Pedro gebiedt dat daar ter plekke voor Nossa Senhora een kerk moet worden gebouwd. In de Glória… hoezee!

Zo ging dat in het verre verleden. Om over recenter ingrijpen van bovenaf te leren: toch maar die Netflixserie bekijken, is mijn advies. Voor de aardigheid. En omdat u nu eenmaal in Portugal woont. En omdat Glória een stukje oud-Portugal tot leven brengt dat best het aanzien waard is. Portugese critici blijken in de serie een ’thriller’ te zien die vergelijkbaar is met Peaky Blinders en die ‘veel beter’ is dan A Casa do Papel, wat ik waag te betwijfelen. Enfin, Glória haalt het in geen geval bij Breaking Bad of Better Call Saul. Er valt op cinematografisch gebied nog heel wat te leren in Portugal, waarvan film- en vooral de televisieproducties naar mijn idee het dichtst bij die van Mexico staan. Een van de, verder nogal juichende, Portugese critici vindt trouwens dat de serie ‘helaas niet van onze tijd is’. Hij meent dit omdat onder de uitgebeelde personages de homoseksuelen, lesbiennes en transseksuelen verstek laten gaan. Terwijl ik mij toch vaag meen te herinneren dat er een vrouw in Glória figureert die stiekem een minnares heeft, met wie het dus niet goed afloopt.