Het slik zingt

In tegenstelling tot Nederland heeft Portugal weinig wetlands. Deze uit biologisch oogpunt zeer waardevolle dras- en moeraslanden zijn reservoirs van en aan biodiversiteit. Ze zorgen ervoor dat koolstof in de bodem wordt opgeslagen en zijn cruciaal bij het reguleren van de hydrologische cyclus: ze vertragen de kracht van het water en beperken daardoor overstromingen. Onder wetlands vallen: moerassen, meren, rivierdelta’s en kustzones van zeeën.

Ramsar Conventie

De Conventie van Ramsar is een verdrag ter bescherming van wetlands tussen regeringen onderling. Wereldwijd zijn er 2.434 geregistreerde wetlands die een totale oppervlakte van bijna 255 miljoen hectare hebben. Op 2 februari 1971 werd dit verdrag door een aantal landen ondertekend en inmiddels zijn 172 landen tot ratificatie overgegaan. Portugal heeft het verdrag in 1980 geratificeerd en kent 31 wetlands (inclusief die in de Azoren-archipel) van internationaal belang die onder dit verdrag vallen.

Ramsar-locaties

Nederland heeft in vergelijking met Europese partners veel wetlands (43 Ramsar-wetlands of waterrijke gebieden met een totale oppervlakte van 899.291 hectare). De bodem in de Noord-Hollandse veenweidegebieden daalt. Bodemdaling is niet alleen slecht voor het klimaat, maar zorgt ook voor schade aan bijvoorbeeld gebouwen en wegen. Door het dalen en verdampen van de veengrond komen namelijk grote hoeveelheden broeikasgassen vrij, zoals CO₂. Bodemdaling ontstaat onder andere door het wegpompen van water voor de landbouw en veeteelt. Het veen droogt uit en verdampt. Dit proces van oxideren zorgt voor een lagere grondwaterstand en dat leidt weer tot CO₂-uitstoot. In Noord-Holland zorgt bodemdaling in veenweidegebieden jaarlijks voor 0,17 megaton CO₂-uitstoot. Volgens het Klimaatakkoord van Parijs moet Nederland tot 2030 de uitstoot in de veenweidegebieden met 1 megaton verlagen.

Moerassen zijn gebieden met een vegetatie die het zoutgehalte van de getijden wateren inmiddels goed verdragen. Moerasvegetatie heeft het vermogen om verontreinigende stoffen, zoals herbiciden, pesticiden en zware metalen vast te houden en werkt daardoor als een filter. Omdat ze extreem productief zijn, behoren moerassen tot de meest biodiverse gebieden op aarde.

Kraamkamers

Daarom is het essentieel om deze wateromgevingen te beschermen. In de moerassen wemelt het van soorten als het zeekoordgras Spartina maritima en de zeekraal Salicornia ramosissima. Op de af en toe onderwater lopende schorren vind je zout- en strandmelde, lamsoor, kweldergras, baardgras en klein schorrenkruid die gebruikt worden in de gastronomische keuken vanwege hun zoute smaak en knapperige textuur. Op plaatsen waar het water minder snel stroomt groeit riet, lisdodde, naaldgras en mattenbies.

Kester Freriks schrijft op 28 april in de NRC over het prachtige land van Saeftinghe. Het stuk inspireerde mij om over de Portugese estuaria te schrijven. Ook Winy Schalke schreef zijdelings over de wetlands in de Algarve.

Taag-estuarium

Het Taag-estuarium is het belangrijkste wetland van Portugal. Dit zoetwaterecosysteem, met vijvers, sloten, akkers en weilanden, is het leefgebied van veel verschillende avifaunasoorten. Veel trekvogels strijken hier neer om zich te voeden en te nestelen. Om dit gebied divers en gezond te houden is duurzaam waterbeheer en landbouw noodzakelijk. Milieuorganisaties waarschuwen voor de ernstige dreiging van de bouw van een nieuwe luchthaven dichtbij het estuarium.

Een groot deel van het reservaat bestaat uit geïrrigeerd cultuurland waar men vooral rijst verbouwt en ook wel maïs. Hogerop staan dennenbomen, eucalyptus en kurkeik.

Watermusic

Heb je al gehoord van de wetland-audioinstallatie? Claudia Martinho laat je de omgevingsgeluiden uit het Taag-estuarium horen.

Lagoa dos Salgados

Het gebied van Lagoa dos Salgados is van wetenschappelijk belang op geologisch en biologisch niveau gezien de rijkdom aan flora en fauna (vogelsoorten). Ook de aanwezigheid van Juncus is opmerkelijk.

De gemeente Silves en een aantal nationale en internationale bedrijven uit de toerisme- en hotelsector en lokale en nationale niet-gouvernementele milieuorganisaties willen dat het wetland gebied tussen de rivieren Espiche en Alcantarilha officieel natuurreservaat wordt. Ervan uitgaand dat dit voorstel er komt, zou het betekenen dat één van de allerlaatste gebieden van de Algarve die amper bebouwd en bewoond zijn een wettelijk beschermde status verkrijgen.

De lagune kent een kust-ecosysteem van geringe diepte en met brakke kenmerken. Het gebied bestaat uit agrarische ruimten, het Praia Grande-duinsysteem, een dennenbos en het moeras van Alcantarilha.

Formosa

De Ria Formosa heeft verschillende soorten habitats: barrière-eilanden, kwelders, zandbanken, duinen, zoetwatervijvers, rivieren, bossen en landbouwgebieden, die de ongelooflijke biodiversiteit van de regio mogelijk maken. De Lusitaanse salamander, de spitsneuskikker, de Iberische kikker en andere kikvorsen hebben het hier zeer naar hun zin.

Sado estuarium

De rivier de Sado (voorheen Sádão genoemd) is een Portugese rivier, die ontspringt in de Serra da Vigia bij Ourique (230 meter hoog) en stroomt over een lengte van 180 km totdat hij uitmondt in de Atlantische Oceaan bij Setúbal. Het is een van de weinige rivieren in Europa die van zuid naar noord stroomt.

Het stroomgebied van de Sado heeft een oppervlakte van 7640 km² en het estuarium beslaat een oppervlakte van ongeveer 160 km². De rivier is gemiddeld 8 meter diep maar kent ook plekken met een maximum van 50 m diepte. Het estuarium wordt door het schiereiland Troia gescheiden van de oceaan. De stroming wordt door het tij bepaald.

Hoewel het Sado-natuurreservaat zich vooral uitstrekt tot de gemeenten Setúbal, Palmela en Alcácer do Sal, bevindt een deel zich ervan in de gemeente Grândola. Het bestaat uit een aaneenschakeling van zee en rivier, zandbanken en slikken, schorren en zoetwaterlagunes, kreupelhout en bos, landbouwgebieden en weilanden, stranden en duinen. Dit reservaat is van groot belang wan het is een aanzienlijke kraamkamer en gunstig voor het herbevolken van de kustzone. Tevens biedt het gebied een thuis aan allerlei steltlopers en andere watervogels. Ook is de monding van de Sado de thuisbasis van groepen dolfijnen.

Als we het over wetlands hebben dan mogen we het veel hoger gelegen Ria de Aveiro niet vergeten. Ria de Aveiro begint zich te vormen in de 15^e eeuw, als de kustlijn zich terugtrekt en zandbanken – over een gebied van elfduizend hectare die de lagune vormen – achterlaat. Tegenwoordig is het een netwerk van kanalen en eilanden, waardoor Aveiro de titel ‘Portugees Venetië’ heeft gekregen. Het water biedt onderdak aan vele soorten zoals lampreien, ooievaars, reigers en sommige roofvogels of zoogdieren zoals genetta’s en otters. De rijkdom is zo uitzonderlijk dat de lagune is geclassificeerd als beschermd gebied.

Zonder de Ria de Aveiro werd er niet gevist, geen zout geproduceerd, geen zeewier geoogst en zou er amper enige scheepsbouw van belang zijn geweest. De afgelopen jaren heeft de ‘Ria’ zich aangepast aan de moderne behoeften en heeft zich een florerende toeristenindustrie ontwikkeld.

De ‘Ria’ is de ideale plek voor activiteiten als vogels spotten vanwege de uitstekende natuurlijke habitats voor beschermde soorten, zoals de paarse reiger. Het is de grootste natte zone van de regio Midden- en Noord-Portugal. De habitats zijn vooral relevant voor het nestelen van watervogels, meestal zoutvijvers, lagune systemen en duinen. Er zijn verschillende plekken om vogels te spotten. In het gebied zijn ongeveer 20.000 of meer overwinterende watervogels (zoals zee-eenden en steltlopers).

Tot slot nog een paar regels uit het prachtige stuk in de NRC van de hand van Kester Freriks. Let op de benamingen hondsgaten en enkelbrekers.

Land van Saeftinghe

‘Zeeuws-Vlaanderen is een wereld van land en water en, achter ons, de surrealistische horizon van de Antwerpse haven. Kranen, fakkelende schoorstenen, torenhoge vrachtschepen. Maar we komen voor de plek waar land en water elkaar ontmoeten, het uitgestrekte getijdengebied van het Verdronken Land van Saeftinghe, een ruige en spannende, verstilde enclave vlak om de hoek bij die imposante haven. Hier, in het estuarium van de Westerschelde, ligt de grootste ‘brak water schor’ van Europa. “Als je op zoek bent naar grenzen is een van de meest boeiende die tussen het zoute water van de Noordzee en de Westerschelde en het steeds meer zoete water naarmate je stroomopwaarts richting Gent gaat.

Als er meer dan 30 gram zout per liter in het water zit, spreek je van zout; bij minder dan 0,5 gram is het zoet. De waarden daartussenin heten brak.

De dijk loopt pal langs de Emmaweg, hier grenst zoet aan zout, vandaar: brak. De grens tussen Nederland en België snijdt erdoorheen. Bij laagwater beslaat het gebied een oppervlakte van 3.500 hectare, het strand en de slikken van de Westerschelde meegerekend. Ongeveer 70 procent daarvan blijft ook bij hoogwater droog en is begroeid, die stukken heten schorren of kwelders. De overige 30 procent is onderhevig aan de getijden. Bij vloed stroomt het zeewater binnen en verdrinkt een deel ervan. De grond is begroeid met zoutminnende soorten als zeekraal, nopjeswier en zeealsem.

Hondsgaten en enkelbrekers

Langs de kreken ligt een kraag van aanspoelsel, stukken bies, afgestorven planten. ‘Veek’ heet dit in het Zeeuws. Op aanraden van de gids houden we een zeker tempo aan en staan we niet te lang stil, dan zak je weg of zuigt het slib je vast. Beslist gevaarlijk zijn de ‘hondsgaten’, zoals die heten, onverwacht diepe kuilen. Ook voor smalle, diepe geultjes moet je oppassen, vaak onzichtbaar door de begroeiing, ‘Enkelbrekers’ heten ze ook. Daarom heb je die stok nodig, om je evenwicht te bewaren en de grond af te tasten.