Een van de grootste collecties Hollandse tegels ter wereld is te vinden in het Casa do Paço in Figueira da Foz. Hoe konden er zoveel Delfts blauwe en mangaankleurige tegels juist daar terechtkomen? En wat had de bisschopsgraaf ermee te maken, behalve dat het zijn zomerresidentie was?
Het gebouw staat bij de haven waar de Mondego-rivier en de golven van de Atlantische Oceaan samenkomen; het werd tussen 1684 en 1704 gebouwd in opdracht van Dom João de Melo, bisschop van Elvas en Viseu, en bisschopsgraaf van Coimbra.
De tegels werden begin 18e eeuw in Rotterdam geproduceerd in de pottenbakkerij aan de Delftsevaart. Het is niet geheel duidelijk hoe ze in het Casa do Paço zijn terechtgekomen. Daar bevinden zich op dit moment zo’n 6.700 Hollandse tegels in verheven stijl die de vertrekken op de speciale etage verfraaien. De bisschop wees zijn neef, die kanunnik was, aan als erfgenaam van dit alles.
Een van de legendes rond deze nalatenschap heeft het over het terugvinden van de lading van een Hollands fregat dat in 1706 zou zijn gestrand of schipbreuk hebben geleden in het zicht van de haven. De lading zou daarna door de douane zijn verkocht. Er werd gezegd dat de bisschopsgraaf De Melo op deze manier de collectie van duizenden tegels zou hebben verkregen.
Zeldzaam
Het Casa do Paço bleef tot 1861 in de familie De Melo. Het is bekend dat de huidige ontvangstzaal en de vestingtoren tegels hadden die al in 1865 van de bovenverdieping waren weggehaald. Het is niet bekend waar die tegels zijn gebleven. ‘Maar het voortbestaan van een aanzienlijke hoeveelheid van deze tegelsoort in privécollecties of in kleinere hoeveelheid in Portugese musea en in het buitenland die verwijzen naar het Casa do Paço of naar Figueira da Foz na 1865, kan met de verwijdering in verband staan.’ Zoals het museum het voorzichtig formuleert. Dat hiermee het grootste kunstbezit heeft voor deze specifieke Hollandse tegels in dit land en een van de grootste ter wereld. Wat een zeldzaamheid mag worden genoemd.
Maar onderzoekers hebben enig rekenwerk toegepast en daaruit conclusies getrokken. Want als we de tegels die er nog zijn in het Casa do Paço kunnen optellen bij hoeveel er werd weggerukt en wat er in het De Melo en Abreupaleis nog bestond (wat nu het Museu Nacional do Azulejo is), kon er worden ingeschat dat de oorspronkelijke hoeveelheid tegels zo’n 12.000 zou kunnen zijn.
Vanaf de 19e eeuw werd dit gebouw het centrum van het sociale leven dankzij instellingen zoals theater, gemeentemuseum, verenigingen, corporaties en scholen. Op de begane grond kwamen winkels en kantoren. Zo werd dit gebouw ook de plaats waar koning Luís en koningin Maria Pia op 3 augustus 1882 werden ontvangen bij de inwijding op 3 augustus van de Beira Alta-spoorlijn. Daarbij beloofde de koning ook Figueira da Foz tot stad te verheffen, wat later ook gebeurde.
Deze verdieping werd ook wel de adellijke etage genoemd en is eigendom van de gemeente. De eerste gegevens omtrent veranderingen in de betegelde nalatenschap zijn uit 1865, toen in het gebouw de gemeenteraadsvergaderingen werden gehouden.
De tegelzetter maakte gebruik van het contrasteffect tussen het intense kobaltblauw van de landelijke beelden en de tonaliteit van het violet van het mangaan van de Bijbelse voorstellingen en de ridders. Ze zijn zodanig toegepast dat de ene kleur de andere omlijst.
Tegenwoordig zijn de vier zalen waar de tegels kunnen worden bekeken in drie thema’s onderverdeeld: twee zalen met landschappen, een zaal met Bijbelse onderwerpen en een zaal met ridderbeelden. Voor dat laatste hebben de tegelschilders zich gebaseerd op reeds bestaande gravures.
Bijbelse voorstellingen
Er zijn 63 verschillende Bijbelse voorstellingen in die zaal, waarvan er 25 uit bijbelboeken van het Oude Testament komen en 36 uit het Nieuwe Testament. De hoeken van de tegels hebben de ‘ossenkop’-schildering.
Ridders
Er zijn 34 verschillende figuren, gebaseerd op bestaande gravures. Ze zijn geschilderd in mangaanoxide, een chroomachtige kleur. Deze tegels hebben ‘spin’-hoeken. Er is een groep van acht gravures van onder meer Semiramis, Alexander de Grote, Julius Cesar en Cyrus II van Perzië. Op verschillende delen van het paardentuig plaatste de schilder initialen van enkele heersers, verbonden aan de Hollandse geschiedenis, zoals PVO = Prins van Oranje, WR = Willem III (R=Rex of Regina), MR = Maria II Stuart van Engeland, FR = Frederik I van Pruissen en KR = Karel II van Engeland.
Landschappen
Dankzij de gravuretechniek konden beelden vaker worden gereproduceerd. De schilders zochten dan bestaande beelden uit om op de tegels weer te geven. Zo kwamen zij dankzij landschapsschilders aan beeldmateriaal. Jan van Goyen was hier een voorbeeld van. Hij toonde realistische beelden van duinen, landweggetjes, rivieren, bossen en huisjes. Of gewoon mensen die buiten aan het werk waren. Zeker, wel naar het leven geschilderd. Zo is er een tegelschildering van Esaias van de Velde, genaamd ‘Landschap met galg in Haarlem’. De gehangene is duidelijk te onderscheiden.
De landschappen hebben ook ossenkophoeken en tonen in kobaltblauw het dagelijkse leven in Holland.
Aan de hand van de landschappen in het Casa do Paço konden dertien nieuwe gravures of schilderingen van verschillende kunstenaars worden geïdentificeerd die op deze tegels zijn nageschilderd. Zoals van Anthonie Waterloo, Esaias van de Velde, Adam Frans van der Meulen, Adriaen van de Velde, Jan van Goyen, Roelof van Vries en Gabriel Perelle.
Geïnteresseerden in een bezoek kunnen beter eerst bellen naar het Gemeentehuis van Figueira da Foz, +351 233 430 103, want in september 2023 was het Casa nog gesloten wegens restauratiewerkzaamheden. Op de website van de gemeente staat dit geschreven:
‘De gemeente Figueira da Foz laat weten dat Casa do Paço gesloten is voor het publiek vanwege restauratiewerkzaamheden aan tegelmateriaal. Dank u voor uw begrip.’
Het bekroonde bordspel Azul is gebaseerd op de Portugese tegeltjes. Portugal Portal publiceerde er een uitleg en recensie van.
Nou moe! Ik woon vlakbij Figueira, ik ben dol op tegels en maak grote mozaieken hier in de Termas, en ooit vertelde een gast me dat er een tegelmuseum in Figueira is – maar die was er helemaal niet enthousiast over, en in die tijd had ik geen tijd om een beetje in een museum rond te banjeren.
Wat leuk om dit te lezen! Ik ga er zeker en vast naar toe. Ik ken het pand en de plek. Om de hoek kun je heerlijk lunchen bij de markthallen, dus ik ga mezelf binnenkort tracteren op een dagje stad.
Dank voor de attentie om het nummer er even bij te zetten.
Wat een prachtige reactie! Geloof me, als je van tegels houdt kijk je er echt je ogen uit!
Nu nog hopen dat de werkzaamheden niet al te lang zullen duren ..
Alvast veel plezier met je geplande dagje stad!
Prachtig verhaal! Schoonzus heeft bij de Porceleyne Fles gewerkt, we kennen de technieken van Delfs Blauw en ik heb zelf een ‘blauwe’ maandag in Delft gewoond.
We gaan dit museum zeer zeker een bezoek brengen.
Bedankt voor dit artikel, gewéldig!
Dank voor je reactie, wat is dit allemaal toch een ongelooflijk toeval!
inês Pinto, werkzaam bij de gemeente Figueira da Foz, heeft een wetenschappelijk artikel geschreven over de tegels in het Casa do Paço in TEGEL 42 (2014), een uitgave van het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo. Het gebouw is nu dicht wegens personeelsgebrek en andere prioriteiten. De meest recente restauraties zijn voltooid .
Een goede aanvulling! Ook voor wie alvast de tegels wil bekijken hoeft niet te wachten tot na de restauratie. Het boekje dat Inês Maria Jordão Pinto over deze tegels heeft geschreven – in het Portugees – is te verkrijgen in de entree van het Museu Municipal Santos Rocha, ook in Figueira da Foz. Dit museum ligt op een hoogte iets achter het Casa do Paço.