Hoe de port de Douro instroomde

Er waren eens twee Portugese broers Pedro en Miguel. Twee koningszonen, die in de eerste helft van de 19e eeuw niet anders deden dan wat hun koninklijke (voor)vaderen ook deden. Werken aan meer macht en rijkdom, vriendjespolitiek bedrijven, feestvieren en land en volk zoveel mogelijk aan hun lot overlaten. Dat leven deelden ze met veel andere koninklijke families in Europa. Families waarmee ze verbonden waren door het arrangeren van voorgenomen huwelijken tussen tieners, doordat ze de Kerk zoveel mogelijk van haar bezittingen af wilden helpen en door zo af en toe oorlog te voeren.

Zo kregen Pedro en Miguel op zeker moment oorlog met elkaar en daarmee ging het sprookje even uit. Het was dus een oorlog tussen broers op wie evenwel de uitspraak van toepassing was: ‘was sich liebt das neckt sich’. Of: Estes dois poltrões nunca se lutam a sério (deze twee lafaards vechten nooit serieus tegen elkaar). De spotprent die Honoré Daumier maakte in 1833 laat dit ook zien.

Helaas kregen ze het wel voor elkaar dat de burgerbevolking tegen elkaar werd opgezet. Zoals in iedere oorlog waren de burgers weer de grootste verliezers. Ook al omdat er voor de gewone soldaat nauwelijks soldij en rantsoenen voorhanden waren. Met als gevolg dat die soldaten regelmatig op roof- en plundertocht gingen.

Over de oorzaak van die oorlog kun je lezen in het artikel van Felix van Rijn: Porto Invicta. Het artikel hieronder voegt een paar kleurrijke details toe.

Kort gezegd: behalve rivaliteit tussen beide broers om de kroon was er ook een ideologische kwestie. Het liberalisme was in opkomst en dat werd de aanhangers ervan niet in dank afgenomen door conservatieve krachten. Een proces dat zich toen in veel Europese landen afspeelde. Conservatief versus progressief. Trouwens ook nu nog een actuele opgave. Welke keuzes maak je in de dualiteit die ons leven overal en altijd beheerst?

Toen Pedro (Dom Pedro IV) zich met een samengeraapt leger onder Engels bevel in Porto stationeerde, sloeg zijn broer Miguel met zijn ongeregelde troepen onder Frans bevel het beleg voor de stad. Met Pedro in de stad en op de ene oever van de rivier en Miguel in Vila Nova de Gaia op de andere oever, konden de beschietingen over en weer beginnen.

Engelse non-interventie

Omdat de Engelse overheid vreesde dat de Britse inwoners en de Britse belangen in Porto gevaar konden lopen, zond de Royal Navy een kleine vloot naar Porto. De ORESTES (een sloop of war, een klein oorlogsschip, een driemaster), de NAUTILUS en de LEVERET (twee brikken) en een koopvaardijschip (een stoomboot).

In zijn oneindige wijsheid besloot Engeland dat deze vloot voor anker moest gaan midden in de Douro. Midden op het slagveld als het ware! Om aldaar strikte neutraliteit te bedrijven en pas in actie te komen als er gevaar dreigde voor de Britse inwoners van de stad, voor hun porthandel, hun lakenhandel, hun houthandel en hun graanhandel.

Voor de bemanning van de schepen, die daar midden in de Douro lagen, betekende dit wel dat de kogels hen regelmatig om de oren floten. Over en weer werd op elkaar geschoten waardoor niemand van de bemanning zich, soms een dag lang, bovendeks durfde te wagen.

In de avond zag het strijdtoneel er anders uit. Dan was er wapenstilstand. Voor senior officer Nugent Glascock, kapitein van de Orestes en aanvoerder van de Engelse vloot, een reden om diners te organiseren voor beide partijen.

Want als er iets was waar hij als militair en bekende ijzervreter moeite mee had, was het wel neutraal zijn. Temeer daar hij van karakter nogal opvliegend en wispelturig was. Een man van eerst doen en dan denken. Aan de andere kant was hij begaafd schrijver en tekenaar. Zijn Naval Sketch Book wordt nog steeds herdrukt, onlangs nog in 2012.

Om zijn neutraliteit te benadrukken, volgens sommigen overdreef hij daar geweldig in, liet de kapitein iedere avond een diner uitserveren, waarvoor zowel pedroïsten als miguelisten werden uitgenodigd. De officieren van beide kanten kwamen er graag op af. Er was vaak meer en beter te eten dan aan wal. Ook Britten uit hogere kringen werden uitgenodigd.

Een zo’n Brit schreef in zijn memoires dat het hem verbaasde dat de mannen van Miguel er blijk van gaven dat zij goed op de hoogte waren van de situatie in de stad. “Zij moeten dus wel een uitstekend netwerk van spionnen hebben daar”, schreef hij.

Voor kapitein Nugent Glascock was het de eerste keer in zijn leven dat hij omgang had met Portugezen. Hij vond dat ze erg luidruchtig waren, zeker onder het eten, en noemde ze spottend Portugoose (goose = gans).

’s Avonds dus wapenstilstand; overdag het gevecht. De tuigage van de Orestes leed er zwaar onder en enkele bemanningsleden raakten gewond. Neutraal of niet, Nugent Glascock had weinig op met Dom Pedro. Hij vond de vorst “een saaie piet en erg afstandelijk’. Bovendien was hij in Engeland een sympathisant van de Tory’s, de conservatieve partij. Dat maakte dat de ideeën van Miguel hem meer aanspraken dan die van Pedro. Dat de pedroïsten hem, toen ze hem langer kenden, als een vijand gingen zien, kon niet uitblijven Het stond zelfs in een Portuense krant! De kapitein was woedend hierover en schreef aan Dom Pedro dat hij een rectificatie wilde. Maar die kwam er niet want Pedro gaf niet thuis.

Wat hem ook irriteerde was dat Portuense schippers, pedroïsten, sinds zijn komst begonnen om op hun schip de Engelse nationale vlag te hijsen. Daarmee konden ze de blokkade, die Miguel rond de haven had gelegd, ongehinderd passeren. Voor zolang het duurde, maar toch…

De lont in het kruitvat

Na nog meer moeilijke tijden brak er een ‘finest hour’ aan voor Glascock. Het was in augustus 1833 dat een Franse generaal, behorende tot het leger van Miguel, de vruchteloze en eindeloze over en weer beschietingen zat was en, zonder Miguel ervan in kennis te stellen, opdracht gaf alle Portugese Lodges (armazéns) in Vila Nova op te blazen, te beginnen bij de Old Wine Company. Zodat de soldaten van Pedro, die af en toe ’s nachts overvoeren om wijn te stelen, voortaan bot zouden vangen.

Op 5 augustus werd daartoe de Company volgestouwd met stro, buskruit en handgranaten. Vervolgens ook andere Portugese wijnopslag. Omdat de Britse Lodges tussen de Portugese lagen, voorzagen de Britten hun Lodges direct van de Britse vlag. Direct nagevolgd door Portugese armazéns, zodat de soldaten die met de brandbare spullen aankwamen nu maar op de gok deze spullen ergens deponeerden.

Ooggetuigen schrijven later dat er op dat moment totale anarchie heerste in Vila Nova. Op 13 augustus volgde de eerste explosie. Het werd een angstaanjagend schouwspel, zo staat beschreven, toen er grote donkere wolken uit het dak van de Company braken en even later de wijn en de port kolkend en kokendheet naar buiten stroomden. De heuvel af en de rivier in. De Douro kleurde donkerbruin.

De nabijgelegen Britse porthuizen liepen dus ook gevaar. Nu kon Glascock eindelijk in actie komen. Na overleg met de Britse consul stuurde hij 130 matrozen naar de wal, bewapend met korte sabels. Onder bescherming van 20 mariniers, die bewapend waren met musketten. Toen de Franse generaal, die de opdracht tot destructie van de Lodges had gegeven, de bewapende mariniers zag, joeg hij ze weg. Want dit was een schending van de Britse neutraliteit. Daarop besloot Glascock om de mariniers dan maar terug te trekken. Maar de matrozen gingen, samen met Portugese burgers, door met het bestrijden van de brand en het behoud de Britse portopslag. Hetgeen hen grotendeels lukte.

Daarmee zouden 150.000 pipes wijn zijn gered. Maar toch nog 27.000 pipes verloren zijn gegaan. Het Engelse woord pipe komt van het Portugese woord pipa, dat ‘wijnvat’ betekent. In een pipe ging gemiddeld 500 liter. Het verlies aan drank bedroeg dus 27 duizend keer 500 liter ofwel zo’n 13 miljoen liter. Hoe de vissen op al dit lekkers reageerden, heb ik niet kunnen achterhalen.

Não vale a pena chorar sobre o vinho derramado. Gedane zaken nemen geen keer. De porthandelaren verhoogden hun prijzen onmiddellijk, de vraag naar port nam daardoor af en binnen enkele jaren was de voorraad in Vila Nova weer op het oude peil.

De dag na deze gebeurtenis maakte generaal Saldanha een einde aan het beleg van Porto en trokken de troepen van Miguel zich terug.

Tot slot

Of het allemaal zo is gegaan als ik beschrijf? Bronnen spreken elkaar tegen. Het verhaal hierboven is fragmentarisch en zoals geschiedenis nu eenmaal is: het is omgekeerde waarzegging. Het zijn eigenlijk gekleurde korreltjes zand in een vaas vol veelkleurig zand. Altijd leuk om naar te kijken.

Zoals ook naar deze verrassende presentatie van Google Arts and Culture over het leven van Dom Pedro IV waarvan het coloriet als helder koningsblauw overkomt. Maar de makers van deze virtuele expositie zullen het, vermoed ik, niet eens zijn met de beschrijving van Pedro (en Miguel) die ik in de eerste alinea van dit artikel geef.