Het verleden heeft toekomst

Ik hoef niemand uit te leggen dat, met Brexit in volle gang en met de flinke taal die de Britten uitslaan als waarschuwing, ons echte Europeanen zoiets als een “koude oorlog” te wachten staat op z’n minst op handelsgebied en waarschijnlijk op allerlei ander terrein verscherpend naarmate duidelijker wordt dat de partijen eerder uit elkaar drijven dan naar elkaar toegroeien.

Tel daarbij op dat tenminste één andere “influencer” naar alle kanten en te allen tijde allerlei roet in ieders eten zal gooien: de zich zo onheilspellend vernieuwende V.S., die bondgenoot van vroeger die tegenwoordig van het ene moment op het andere vrienden tot vijanden verklaart en vice versa. En wat is de uitkomst? Dat ons spanning en sensatie te wachten staat, om over ellende niet te spreken. En dan laat ik de verrechtsing van bijna elke samenleving en de toenemende dreiging van het veranderende klimaat voor het gemak maar even buiten beschouwing.

Onwankelbaar

Als ik zo om me heen kijk, zijn er weinig plekken op aarde waar het onder een lekker zonnetje pais en vree is en waar ook een althans een beetje zonnige toekomst verzekerd lijkt. Portugal, jawel! Ik dicht Portugal een onwankelbare plaats en een positieve rol toe in de, naar mijn overtuiging, komende conflicten (van welke aard ook), die te vergelijken zal zijn met de positie die het land tijdens de Tweede Wereldoorlog innam.

Wat toen het geval was, wordt herhaald want, heus, soms doet de geschiedenis dat. Angstvallig bewaakte neutraliteit. Een economie die niet riant maar wel stabiel is, want door geen enkele van de op het strijdtoneel aanwezige partijen ernstig bedreigd. Terwijl het rond de hoofdstad zindert, want in Lissabon, Estoril, Cascais en Sintra zitten ook straks de paleizen, casino’s, hotels en landhuizen, bars en bordelen vol met belangenbehartigers namens welke van de ernstig gebrouilleerde partijen op het wereldtoneel ook.

Aan het uiterste puntje van Europa blijft Portugal, zelfs als trouw lid van de E.U., een onschuldige oase lekker tussen alle werelddelen en -partijen in. Zo was het vroeger, zo blijft het… misschien wel eeuwig als je het mij vraagt. Dat is het lot, nee, de bestemming van Portugal: er zijn, maar niet betrokken zijn. To be but not to be: enkel een beetje meespelend op de achtergrond. Ik help het mijzelf en de Portugezen wensen.

Want wat was er in Portugal gaande in de laatste wereldoorlog en tijdens de voorbereidingen daarop? Het broeinest was Lissabon. Daar werden de valuta’s gewisseld, de verbindingen tussen de geallieerde partijen en de asmogendheden opengehouden, internationaal en intercontinentaal verkeer in stand gehouden en bevorderd. Te land, ter zee en door de lucht kwamen en gingen, soms ongestoord, joodse vluchtelingen, politieke onderduikers, ontsnappers uit vijandelijk gevangenschap, op vijandelijk terrein verdwaalde strijdkrachten onderweg terug naar eigen thuis, handelaren, bankiers, diplomaten, onderhandelaars namens alle partijen, spionnen namens dezelfde partijen, dubbelspionnen, driedubbelspionnen en ontelbare aantallen oplichters die kwamen om slinks gebruik te maken van de kansen die al die anderen in die onoverzichtelijke tijd boden.

Lissabon voer wel bij het drukke “ondergrondse” verkeer en bij het plezier en vermaak dat alle betrokkenen er voor hun broodnodige ontspanning zochten en vonden, ver weg van het strijdtoneel. Portugal profiteerde grootscheeps van z’n rol in het spel. Niet dat de opbrengsten veel van de “mindere” Portugezen bereikten; de duivel scheet zoals gewoonlijk enkel op de grootste hopen, en de anderen, nieuws ontberend als men al geletterd was en dat waren slechts weinigen, aan wie daarom de meeste “oorlogszaken” voorbijgingen – die anderen hadden vooral zorg te overleven met door de regering verstrekte voedselbonnen en voorgeschreven hoge prijzen voor de schaarse boter en zelfs bacalhau.

Met een regering zo ongeveer samengesteld als de huidige van de 21e eeuw, waarbinnen socialisme geen vies woord is zoals vroeger onder Salazar, zou dat in die door mij voorziene zonnige, neutrale toekomst van Lissabon en wijde omgeving heel anders kunnen uitpakken en de hele natie zoveel profijt opleveren, dat land en volk eindelijk eens diep kunnen ademhalen. Maar misschien voorzie ik te veel rozengeur en maneschijn…

Slimmer dan slim

Voor ons Nederlanders is er in het toekomstig als neutraal geaccepteerde Portugal wel degelijk een rol weggelegd. Net als tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen nogal wat Nederlanders al snel in Portugal mooie handel roken. Ik probeerde daar iets meer van te weten te komen in de literatuur en op het internet en kwam al doende bij toeval een paar mooie voorbeelden tegen van vuig profijt van de omstandigheden trekkende Nederlanders; en gelukkig ook van landgenoten, die een samenzweerderige rol speelden die wel degelijk het vaderland en de geallieerden ten dienste stond.

Niet dat wie waar stond altijd even duidelijk was; in het wespennest Lissabon werden immers dubbelrollen gespeeld bij het leven en Salazar speelde listig mee. Zo regelde hij, door als een mafiabaas de neutraliteit uit te buiten en door slimme wetten door te voeren en ook na afloop van de oorlog slimmer dan slim met de geallieerde naties te onderhandelen, dat “zijn” Portugal zich kon verrijken met niet minder dan 44 ton aan nazigoud. Het merendeel daarvan was geroofd in door Duitsland bezette gebieden of ontstolen aan joodse eigenaren. Het Joods Wereldcongres probeerde later nog teruggave te bewerkstelligen, maar er werd in Lissabon niet thuis gegeven. Een wetje, dat “toevallig” precies tijdens de capitulatie van de Duitsers in mei 1945 werd geschreven, zei dat de regering niet gerechtigd was aan geld en goud te komen dat bij commerciële banken gedeponeerd was; en bovendien vroeg Salazar, vertwijfeling veinzend en dat kon hij goed, zich af: “Hoe zouden wij in godsnaam moeten weten van wie dat goud afkomstig was?”

Jaren later werd onder internationale druk ietsje toegegeven: Portugal zou bijna 4 ton goud teruggeven, maar linke Salazar bokste het voor elkaar dat die uiteindelijke teruggave bijna geheel gecompenseerd werd door voor zijn makkers gunstige handelscontracten. Van het “Portugese” goud waren trouwens minstens 1500 staven, deels omgesmolten, afkomstig uit Nederlands bezit en evenveel uit België; de precieze herkomst daarvan werd nooit geheel duidelijk.

Een van de “agenten” die in Lissabon aan de slag gingen was ene ‘Cynthia’, althans dat was haar codenaam. Die was una amorosa die in de tijd dat zij in Lissabon verkeerde zowel de codes van Vichy’s diplomatieke correspondentie als die van Mussolini’s Italiaanse marine te pakken wist te krijgen. Zij hielp zo voorkomen dat geallieerde schepen in Amerikaanse havens tot zinken werden gebracht. Zij, een van Nederland geboortige dame van het slag Mata Hari, was Elisabeth Pack genaamd sinds haar huwelijk met een Amerikaanse diplomaat en zij wist o.a. de persattaché in Portugal van de met de Duitsers collaborerende regering van Vichy, Charles Brousse, te versieren om achter vijandelijke geheime codes te komen.

Glamor en amor

Een van de andere destijds in Lissabon amoureus-actieve, de geallieerde zaak dienende dames met Nederlandse achtergrond was de agente die onder haar schuilnaam ‘Ecclesiastic’ bekend kwam te staan. Het verhaal gaat dat zij een glamoreuze 22-jarige was die op nog jongere leeftijd al voor de Poolse regering had gewerkt en die in Lissabon de maîtresse werd van een Duitse officier, Franz Koschnik en via hem de Abwehr penetreerde.

Die Koschnik op zijn beurt vroeg haar om de aircrews te infiltreren die heen en weer vlogen tussen neutraal Portugal en oorlogvoerend Engeland en later ook om gegevens te verzamelen over de verwoestingen die in Londen door V-1 vliegende bommen werden aangericht. Maar haar hoofdrol was voor de geallieerden strategische informatie op te doen.

Als secretaresse toegevoegd aan de staf die de Portugese regering assisteerde bij de uitvoering van de ‘Azores Agreement’, over het neutrale beheer van die Portugese eilandengroep halverwege het Europese en Amerikaanse continent, kon zij de belangstellende Duitsers op verkeerde sporen brengen. Haar “manager” was ‘Klop’ Ustinov, een agent voor de Britten (en de vader van van de later legendarisch geworden acteur Peter Ustinov). Die had een uitzonderlijk goed oog voor aantrekkelijke vrouwen en zag in Ecclesiastic prima “materiaal” voor de verleiding van in Portugal gedetacheerde officiële vertegenwoordigers van de Duitsers en van Duitsgezinde spionnen.

Nou, die Ecclesiastic kon er wat van. De een na de ander van de tegenpartij ging voor haar charmes voor de bijl. “Zij had duidelijk zin in het mobiliseren van haar vrouwelijke charmes tegen de normale mannelijke instincten,” zo werd letterlijk in een rapport van de Britse geheime dienst geschreven. Even verderop stond te lezen dat men dacht dat zij wel erg enthousiast was in haar rol van verleidster, want de revenuen van haar spionage bleven eigenlijk een beetje beneden de maat. Wat diepergravende informatie werd op prijs gesteld. Of zij alstublieft wat meer kon…

Waar Ecclesiastic (het woord betekent letterlijk: kerkelijk of geestelijk), wier Nederlandse naam Josina van de(r) Geest schijnt te zijn geweest, maar aan wie o.a. ook een Roemeense achtergrond en de naam Lucia (de) Biseri Casta werd toegedacht – waar Ecclesiastic wel degelijk goed in was, zo werd later bevonden, was het verschaffen van misleidende informatie aan de Duitsers. Dat ging onder andere over niet bestaande nieuwe Britse gevechtsvliegtuigen waartegen de Heinkels en Messerschmidts geen kans zouden hebben; over vermeende uitwisselingen tussen de Royal Air Force en enkele laboratoria die nieuwe radartechnieken ontwikkelden; over locaties die met de V-2 konden worden vernietigd maar die niet echt bestonden. Stuff like that. En nog later lukte het haar de Duitsers ervan te overtuigen dat hun raketwapens delen van Engeland verwoest hadden die nauwelijks aangeraakt werden, om zo de Duitse doelgerichtheid te beïnvloeden.

Na de invasie van Frankrijk schijnt zij vanuit Portugal te hebben meegeholpen aan het verwarring zaaien in Germaanse gelederen door, via ene Rudolf Baumann (verbonden aan de Technische Luftwaffe), hun aandacht te richten op “geplande acties van de Franse ondergrondse” die niet, of elders dan waar zij vertelde, plaatsvonden.

Ecclesiastic schijnt beslist langer dan echt nodig was te zijn doorgegaan met haar amoureuze avonturen met Duitse heren, althans zo werd later in geheime rapporten aan Londen gemeld. Whatever. Onze vermeende landgenote heeft daar, vanuit Lissabon, welzeker wat te betekenen gehad voor het voorspoedige einde van de oorlog.

Ondergronds netwerk

Wat ik maar wil betogen is, dat er in de toekomst een serieuze rol is weggelegd hier in Portugal voor ons Nederlanders en behalve voor aantrekkelijke Nederlandse vrouwen beslist ook voor Nederlandse (jonge)heren, tegen de tijd dat het strijdgewoel tussen V.K. en E.U. en V.S. en wie ook onderweg gaat van koud naar warm en mogelijk uiteindelijk naar heet.

Lissabon, net als in de veertiger jaren van de vorige eeuw, ver weg in een uithoek van ons continent die behalve ons “expats” enkel toeristen (en met Angola verbonden “corruptici”) interesseert, kan en zal opnieuw een neutraal en vooral zonnig broeinest zijn van internationaal gekonkelefoes, waaraan wij Nederlanders, kosmopolitisch als wij zijn (en altijd tuk op goede handel in wat dan ook) en bovendien historisch gezien bekwaam in het spioneren, een belangrijke bijdrage kunnen leveren.

Ik begin alvast met het opbouwen van een ondergronds netwerk in Tomar tijdens onverdachte, gezellige koffieochtenden, onder het mom van contact houden met landgenoten die om een goed of desnoods om een slecht gesprek verlegen zitten. Wel jammer dat onzichtbare inkt niet werkt op het internet. Dat zou niet alleen onze vooruitblikkende heimelijkheden vergemakkelijken maar ook nog eens dat hele internetgedoe ten goede komen.