In het uiterste noordoosten van Portugal, ergens halverwege tussen Bragança en Mirandela, ligt de onooglijke freguesia (parochie) Podence, die met zijn nauwelijks 200 inwoners (het waren er ooit dubbel zoveel) behoort tot de gemeente Macedo de Cavaleiros. In principe is het een oord van rust en stilte -zoals op veel plaatsen in het binnenland staan veel huizen leeg en opgesloten- dat leeft van landbouw. In de zomer is er wat toerisme dankzij het nabijgelegen stuwmeer op de Azibo, maar voor het overige ligt het plaatsje zich te koesteren in de zon.
Wat is hier aan de hand?
Een wandeling door de steegjes van het plaatsje maakt duidelijk dat hier toch iets bijzonders aan de gang is. Op zowat elke gevel bevindt zich een verwijzing naar vreemde, gemaskerde figuren met veel rood, geel en groen. Bij navraag blijkt het te gaan om de mysterieuze caretos, ietwat diabolische creaturen die elk jaar in de periode rond carnaval het dorpje een ware metamorfose bezorgen gedurende de Entrudo Chocalheiro (Ratelend Carnaval). Met Keltische roots, die teruggaan tot de pre-Romeinse periode, is deze traditie eeuwenoud en werd ze mede in stand gehouden door het historische isolement van de streek, Trás-os-Montes. In de tweede helft van de twintigste eeuw echter was het feest op sterven na dood, onder andere door de koloniale oorlogen en emigratie. Gelukkig verenigden zich op de valreep een aantal inwoners en de oprichting van de Associação Grupo de Caretos de Podence betekende een echte doorstart. De traditie overleefde de crisis en herstelde zich in die mate dat ze UNESCO overtuigde om in 2019 het Festa do Ciclo de Inverno Carnaval de Podence de titel van Immaterieel Cultureel Werelderfgoed toe te kennen.
Het kostuum en de traditie
In de aanloop naar carnaval hijsen de bewoners van Podence zich in kleurrijke kostuums, zetten mysterieuze houten, lederen of blikken maskers met een puntige neus op en tooien zich met riemen waaraan koebellen en ander rammelend materiaal bengelen. Een stok in de hand vervolledigt hun duivelse uitrusting. Oorspronkelijk was dit voorbehouden aan jonge mannen, die in een ludieke en feestelijke sfeer alleenstaande vrouwen achterna zaten. Een ritueel dat te maken had met de agrarische cyclus, de overgang van winter naar lente en fertiliteit, vandaar ook het ietwat seksueel geladen sfeertje.
De caretos rennen door de straten, plagen Jan en alleman, overvallen de tabernas en zijn op zoek naar vrouwen waarmee ze kunnen dansen en die ze kunnen ‘zwanger’ maken. Dit is echter helemaal niet letterlijk te nemen. De ‘bevruchting’ bestaat namelijk uit een beweging waarbij de gemaskerden al heupwiegend met hun chocalhos (rammelaars) de vrouwen proberen te raken en te ‘insemineren’. De maskers bezorgen de dragers ervan een zekere vorm van immuniteit, waardoor ze zelfs de toegang tot huizen kunnen forceren, maar uit de kerk dienen ze, vanwege hun duivelse karakter, weg te blijven! Ook marafonas maken deel uit van de traditie. Het zijn gemaskerde meisjes met een sjaal op het hoofd en het gezicht bedekt met kantwerk. Volgens de overlevering staan ze symbool voor vruchtbaarheid in het huwelijk. Zij zijn de enigen waarvoor de caretos respect opbrengen tijdens hun dolle rondgang.
Heden ten dage
De moderniteit heeft echter de traditie ingehaald. Het is allemaal wat minder heftig geworden en tegenwoordig zijn de Caretos evengoed vrouwen en kinderen. De kleinsten worden facanitos genoemd en zijn zo’n beetje de garantie op de voortzetting van de traditie. Het gaat ook niet enkel meer om inwoners van Podence alleen. Ook hun verwanten -het maakt niet uit of ze in de buurt wonen of naar een ver land zijn geëmigreerd- keren met carnaval terug naar Podence om de traditie voort te zetten die ze van hun ouders en grootouders hebben geërfd. Het is een moderne interpretatie van een eeuwenoude cultuur in een regio die geconfronteerd wordt met ontvolking, maar er toch jaarlijks in slaagt om duizenden mensen op de been te brengen.
Programma
Het feest duurt vier dagen, van de zaterdag vóór wat in Portugal domingo gordo (vette zondag) wordt genoemd tot vastenavond op dinsdag. U kan er genieten van straatanimatie, tochten op en rond het stuwmeer, een traditionele markt, gemaskerde optochten, kroegentochten, eetfestijnen, nephuwelijken en de verbranding van een enorme careto-pop op vastenavond. Uiteraard wordt dit alles regelmatig in de war gestuurd door het chaotisch uitrukken van de caretos.
De toekomst?
De erkenning door UNESCO in 2019 heeft het carnaval in Podence uiteraard een ongelooflijke boost bezorgd. In de daaropvolgende jaren is het aantal toeschouwers verveelvoudigd en de caretos zijn een symbool geworden van de cultuur in noordoost Portugal. Ze hebben in Podence een eigen museum met shop en merchandising. Ze worden nationaal en internationaal op allerhande gelegenheden uitgenodigd. Zo waren ze al te gast in het Belgische Binche, op de wereldexpositie in Dubai en recent was er zelfs een uitnodiging van het Vaticaan. Ik vrees echter dat ook de vraag moet gesteld worden of die erkenning door UNESCO niet een vergiftigd geschenk zal blijken. Het dorp werd vorig jaar vier dagen overspoeld door 50.000 bezoekers en het valt maar te bezien of dit alles niet ten koste gaat van de authenticiteit van het gebeuren, wat eigenlijk het begin van dit verhaal vormde. Ik kan alleen maar hopen dat het finaal toch zal bijdragen tot het behoud van deze mooie traditie.
Equivalent in de Lage Landen?
Als Belg kende ik het niet, maar op de redactie vertelde men mij over Sunneklaas op het Waddeneiland Ameland. Het gaat hier om een variant op het Sinterklaasfeest, maar het heeft evengoed te maken met de (in tijd verschoven) winterwende en wordt bovendien eerder als carnavalesk beschouwd. Nog enkele gelijkenissen met de caretos: heidense traditie behouden dankzij isolatie (eiland), op sterven na dood rond 1960, kostuums (laken met knipsels), maskers, koehoorns, jacht op vrouwen, vruchtbaarheids- en huwelijksrituelen. Na een conflict met de pers vorig jaar werd in een recent voorgestelde documentaire voor het eerst een inkijk voor buitenstaanders gegeven op het fenomeen.
Cinco Estrelas * * * * * – Rita Redshoes en de caretos
Ook mijn traditionele muzikale uitsmijter staat in het teken van de caretos. Die van Podence mogen dan wel wereldberoemd zijn, het fenomeen is geen exclusiviteit voor dit gehucht maar bestaat ook in andere dorpen in de buurt. Die van Varge werden door Rita Redshoes uitgenodigd voor de videoclip bij het nummer O amor não é razão. Zij zei hierover het volgende: “We zijn allemaal samen onderweg, hoewel de paden uit elkaar kunnen lopen. We verlaten elkaar en eindigen bij elkaar … en dit is precies waar ik naar op zoek ging in de video, met behulp van de symboliek van de Caretos van Varge, die het zaad van het leven zaaien maar ook chaos verspreiden“. Het nummer staat op haar album Lado Bom, haar eerste Portugeestalige plaat (2021) na haar vorige vier Engelstalige.
Geef een reactie