Folklore en traditie rond Kerstmis

Ik verzamel beschrijvingen van volksgebruiken en jaarfeesten in Portugal. Voor Portugal Portal heb ik een selectie gemaakt: de kerststal o Presépio, de huisslachting a Matança, het kerstavondmaal a Consoada, de nachtmis a Missa do Galo en de koningskoek o Bolo Rei.

De kerststal o Presépio

Het woord presépio komt uit het Latijn (praesepium) en betekent letterlijk ‘voor de stal’.

Op het platteland begon de kersttijd op 8 december, het feest van Maria Onbevlekte Ontvangenis. Dan werden de voorbereidingen verricht voor het inrichten van de traditionele kerststal. Er werden graankorrels, linzen, lupinezaad en zoete erwten klaargelegd en natgehouden.

Op kerstavond kwam dan de figuur van het kindje Jezus in Moorse kledij, en in de Algarve soms met een donkere huidskleur, op een verhoging of altaar te staan. De troon van het kind werd met zorg gedecoreerd en omgeven door de groene spruiten van de graangewassen en erwten van 8 december, het symbool van het nieuwe leven. Daaromheen werden mandjes met sinaasappels en bloemen opgesteld.

Dit alles vormde de kerststal, zoals die in de huizen op het platteland te zien was. Het was daarbij gebruik dat men bij alle buren, familieleden, vrienden en kennissen op bezoek ging om elkaars kerststal te bewonderen en goede wensen en zegeningen uit te wisselen.

Kerststallen, zoals ze in kerken en kloosters werden opgesteld vanaf de middeleeuwen hadden, behalve het Jezuskind ook een Jozef en Maria, de os en de ezel en de schapen erbij staan. Vaak zijn dit pronkstukken, vervaardigd door kunstenaars.

De kerststal, gelijk aan die overal in de wereld bekend is, is tegenwoordig in ieder huis te zien. Soms uitgebreid met wegen en bruggen en een nagebootst dorpje. Ook brandweerlieden hebben een traditie hoog te houden; zij bouwen in hun kazerne vaak een kerststal.

De grootste kerststal in Portugal stond in het dorpje São Paio de Oleiros (district Aveiro) en heette Presépio Cavalinho. Vanaf 2013 was het de grootste kerststal ter wereld volgens het Guiness Book of Records. In 2016 verwoestte een brand binnen een uur de hele kerststal.

De huisslachting a Matança do porco

Het slachten van een varken op je eigen erf, of op straat voor de deur.

Er is al veel over geschreven, door voor- en tegenstanders en door buitenlanders die het voor een interessante, zij het wat horrorachtige, folklore aanzien.

Hoe het ook zij, het is of was voor de familie altijd een bijzonder moment, omdat het varken hen voorziet van een ruime wintervoorraad vlees en daarmee van een deel van het levensonderhoud.

Het varken wordt in een stal gehouden, maar er zijn ook varkens die in een gat in de grond worden vetgemest. Het liefst met eikels, of anders met alles wat een varken eet.

Een huisslachting mag alleen plaatsvinden in de periode tussen nieuwe maan en volle maan, omdat anders het vlees te snel bederft.

Op de dag zelf verzamelen zich het gezin en een aantal familieleden om te helpen bij de slacht en het verwerken van het vlees a ajudada. Als het varken, waarvan de voor- en achterpoten zijn samengebonden op de slachttafel wordt getild, gaat zijn gekrijs door merg en been, tenzij men de snuit vooraf heeft dichtgebonden. Dat tillen gebeurt door een man of zes, want het varken weegt tot 15 arrobas en één arroba is bijna 15 kg. Zonder verdoving wordt door de matadouro een groot mes trefzeker in een halsslagader gestoken. Deze handeling is een overblijfsel uit de tijd van de Moren en wordt ook wel als rituele slacht aangeduid. Het varken bloedt langzaam leeg, tot het uiteindelijk sterft. Het bloed wordt in emmers opgevangen, waarbij het constant wordt doorgeroerd.

Met deze slachting wordt de basis gelegd onder het feestmaal met Kerst. De filets lombos worden direct licht aangebraden en daarna in het varkensvet gedoopt ter conservering. Het spek toucinho gaat in de pekel. Een deel van het bloed wordt gemengd met maïsmeel en gekookt tot papas moiras. Er worden veel worsten gemaakt, die namen hebben als chouriços, salpicões, linguiças of paios de lombo. Ze worden in de vuurplaats gehangen naast de hammen presuntos. Samen met de gebakken lever, het hart, de longen en de schnitzels staat dit alles ook garant voor een feestelijke afloop van deze slachtdag. Aangevuld met brood en wijn.

Van de rest van het bloed worden bloedworsten bereid morcelas die tweemaal een feest zullen opluisteren. De eerste keer zitten er van deze worsten in de stoofpot van varkensvlees op kerstdag, de tweede keer worden ze gegeten, samen met verse tuinbonen, aan het einde van de winter.

Het aantal van dergelijke slachtingen neemt jaarlijks af. Zowel door nieuwe regelgeving, die eist dat er een vergunning wordt aangevraagd onder strenge voorwaarden. Waaronder hygiënische regels en het maximaal aantal toegestane slachtingen per jaar.

Daarmee blijft een dergelijke slachting legaal in Portugal, ook al wil de EU ervan af. Maar jongeren houden deze slacht vaak voor barbaars en willen het gebruik niet overnemen van hun ouders.

Vooralsnog is de matança echter niet weg te denken. Alsof het een merk is geworden. Restaurants in steden serveren in de maand december het matança do porco-menu. Met natuurlijk veel varkensvlees. En er is (of was?) een touroperator die het plan bedacht om aan toeristen, het hele jaar door, een excursie aan te bieden onder deze naam. Een twee uur durende nagespeelde matança, met na afloop barbecue en verkoop van authentieke regionale producten. Ook in Brazilië is de matança heel populair.

En in de taal is er de volgende afspiegeling van het gebeuren te vinden: ir com os porcos, ′gaan waar de varkens gaan’ ofwel iemand is overleden of vertrokken naar een ver land.

Het kerstavondmaal a Consoada

Een Portugese traditie waarvan de naam afstamt van het Latijnse ‘consolare’ dat troosten betekent. In vroeger tijden werd op de avond voor kerstdag Vigília de Natal of Véspera de Natal gevast. Om zo nuchter naar de nachtmis te gaan. Dit gebruik is verdwenen en heeft plaatsgemaakt voor een avondmaaltijd, die Consoada wordt genoemd. In het begin was het een lichte maaltijd met vis, maar tegenwoordig bestaat de Consoada uit gekookte bacalhau, aardappelen en kool, bacalhau com todos, gevolgd door een overdaad aan zoetigheden. En warme wijn. Volgens de traditie mag de tafel na afloop van het eten niet worden afgeruimd en het gebruikte vaatwerk niet worden afgewassen. Alles blijft staan, de hele nacht lang, om zo respect te betonen voor de doden van de familie as alminhas a penar, zij die in het purgatorium, het vagevuur, moeten verblijven. En die eenmaal per jaar, op kerstavond dus, even terug mogen zijn daar waar ze vandaan komen. Er zijn mensen die zeggen hen te kunnen zien, zij getuigen van knipperende lichtjes die rondzweven.

Vaak worden de kerstcadeaus tijdens of na de Consoada gegeven. Ze hangen in de kerstboom of staan eronder, maar er is ook een gebruik waarbij de geschenken verstopt zijn in hele grote sokken meias, maat 48. Die hangen dan bij de haard, want een legende vertelt het volgende. Een gerespecteerd man was zo onthutst en verdrietig over de dood van zijn vrouw dat hij opeens verkwistend door het leven ging. Daardoor bleven zijn drie zonen, na zijn dood, berooid achter. Sint Nicolaas, die medelijden met hen had, ging naar hun huis toe en gooide drie zakken met gouden munten door de schoorsteen. De zakken vielen precies in de sokken die de kinderen in de haard hadden opgehangen om te drogen na de was. Gelukkig waren het grote sokken en kregen de kinderen er dus een mooi cadeau in!

Na de Consoada volgt op de kerstdag zelf een ontbijt en een kerstmaaltijd. Er wordt veel gegeten, veel gedronken, net als overal elders in de wereld. De Portugese kerstviering zou, wat de maaltijd betreft, de op vier na ongezondste zijn volgens een onderzoek van de site Treated.com. Men vergeleek in 28 landen het ’typische’ kerstdiner met betrekking tot het totaal aantal calorieën. Vooral de vele toetjes zijn bijna dodelijk. Rabanadas, filhoses, sonhos, pudim, tronco de chocolate en … bolo rei. Nog lekkerder gemaakt in combinatie met een royale kelk met portwijn. Een fastfoodmaaltijd is in vergelijking misschien nog gezonder!

Die overdaad is er niet bij arme Portugezen, die met kerst bijna niet anders eten dan ze gewoonlijk eten. En wanneer je je geen bacalhau kunt veroorloven, dan ben je echt arm!

Het zijn meestal bejaarde alleenstaanden, wier kinderen om een of andere reden niet geneigd zijn of in staat zijn bij te springen. Soms zijn er instanties of buren die bijspringen en voor hen kerst maken wat het moet zijn: een feest van naastenliefde en verzoening.

De mis van de haan a Missa do galo

Zo ging het vroeger: met kaarsen en lampionnen in de hand liep men in groepjes naar de kerk. Iedereen liep. Vanuit de verte gezien zag je een lange slang van lichtjes. Deze lichtprocessies werden soms begeleid door gitaren, doedelzakken of accordeons. Onderwijl waren ter weerszijde van de weg vreugdevuren aangestoken.

Waarom een mis in de nacht? Dat antwoord is eenvoudig te geven; omdat Christus in de nacht is geboren en de Kerk dit wil herdenken op eenzelfde tijdstip.

En waarom die naam Missa do Galo, de mis van de haan? Dat is wat moeilijker te beantwoorden, want daar bestaan verschillende lezingen over. Het meest gebruikelijk is de uitleg dat een haan de eerste was die door zijn kraaien aan de wereld bekendmaakte dat Jezus Christus geboren was. In het verlengde hiervan lag het gebruik dat er tijdens een nachtmis een haan in de kerk stond, waarvan verwacht werd dat hij zou gaan kraaien. Nog niet zolang geleden was er zelfs voorzien in een geluidsbandje met een kraaiende haan. De haan werd langzamerhand onmisbaar tijdens de mis, want men ging geloven dat het kraaien een voorbode was van een goede oogst het volgend jaar.

Andere gebruiken in het kader van de nachtmis zijn het doorgeven aan elkaar van een beeldje van het kindje Jezus, dat door iedereen, die het even vasthield, gekust werd. Misschien ook een ritueel dat vanuit hygiënisch oogpunt aan banden is gelegd door de EU?

Weer een ander gebruik was dat, tijdens de aanbidding van Jezus door de geestelijken, vrouwen zoetigheden in een mand legden en in ruil daarvoor een gezegend kerstbrood ontvingen. Van dat brood mocht je eten, maar liever niet alles want je kon maar beter een stuk ervan bewaren. Zolang je dat in huis had werd er niemand ernstig ziek.

En dan was er ook nog het Madeira do Natal. Of het Yule hout. Jongeren trokken in de kersttijd, begeleid door muziek, met een ossenwagen het veld in om een grote boomstam te zoeken De wagen was versierd met vrolijk gekleurde papieren en dennentakken. De boomstam werd meegenomen naar het dorp en verbrand. Onder klokgelui. De verkoolde boom werd in het kerkportaal neergelegd en diende als brandoffer voor het kindje Jezus. Iedere bezoeker van de nachtmis kon een verkoold stuk hout mee naar huis nemen als amulet, die in geval van nood, een onweer of een aardbeving, opgebrand kon worden om het huis te beschermen.

De Missa do Galo wordt tegenwoordig minder vaak gecelebreerd dan vroeger. Door de ontkerstening en omdat er te weinig priesters zijn om alle parochies op kerstavond te bedienen.

De koningskoek o Bolo Rei

Waarom staan Lisbonenses (mannen en vrouwen uit Lissabon) een uur in de rij om een bolo rei te bemachtigen? Het antwoord is: traditie. Het in de rij staan is traditie! Je weet dat het tijd kost en je vindt het niet erg. Want je koopt er een bij de Confeitaria Nacional in Lissabon, waar de eerste bolo rei in 1870 werd gebakken. En iedereen is ervan overtuigd dat men hier nog steeds de lekkerste bolo rei maakt. Ook dat is dus traditie.

Het is een koek die op geen kerstfeest mag ontbreken. Een koek in de vorm van een kroon, waarvan de gekonfijte vruchten de edelstenen van de kroon verbeelden. Er zijn families die de koek alleen op Driekoningen, 6 januari, kopen en hem dan opeten. Op die dag is dan ook de rij voor de Confeitaria Nacional het langst.

De bolo rei kent een lange geschiedenis. Het recept zou afkomstig zijn van de Romeinen. Het is een bekend feit dat koning Lodewijk de Veertiende van Frankrijk met de jaarwisseling traditioneel een koek met vruchten at. Maar na de Franse revolutie en het afschaffen van de monarchie mocht deze Gateau du Roi niet meer onder deze naam verkocht worden.

In 1870 was Balthazar Roiz Castanheiro, de zoon van de oprichter van de Confeitaria Nacional op bezoek in Parijs. Hij kreeg het recept van de koningskoek in handen en bracht het naar Portugal. Vanaf die tijd was de bolo rei een feit. Tot het jaar 1910, toen in Portugal de republiek werd uitgeroepen en de bolo rei hetzelfde lot onderging als zijn Franse broer de Gateau du Roi. De koning was ‘uit’ en de naam werd bolo republicano of bolo nacional of zelfs bolo presidente. Maar niemand die zich daar wat van aantrok en dus bleef de bolo rei de bolo rei.

Traditioneel bakte men de koek altijd met een tuinboon en een zilveren munt. Later werd de zilveren munt een zilveren bedeltje, verpakt in bakpapier. Kreeg je het bedeltje was je de gelukkige, kreeg je de boon dan had je pech en moest je de bolo rei van het volgend jaar betalen. Echter, de EU heeft het bedeltje verboden uit veiligheidsoverwegingen.

De bolo rei is een zeer geliefd baksel. Iedere bakkerij en banketbakkerij bakt zijn eigen soort.

En super- en hypermarkten hebben de koek nu het hele jaar in hun assortiment. Net als de pepernoten die in Nederland inmiddels het hele jaar verkrijgbaar zijn.