Fado in de kerk voor de armen

De universiteitsstad Coimbra heeft twee zeer oude en beroemde kerken. Halverwege het steile stuk van het stadscentrum naar de universiteit op de heuvel staat de Sé Velha, of kortweg de Sé. Dit is de kathedraal van Coimbra en Velha is eraan toegevoegd omdat er eeuwen later iets verderop in de stad een nieuwe Sé is gebouwd. De andere kerk, die ik zelf de mooiste vind, is de Igreja de Santa Cruz.

De Santa Cruz is in zijn huidige vorm een betrekkelijk kleine, elegante kerk aan het eind van de centrale winkelstraat van Coimbra. Als ik in Coimbra ben, ga ik altijd even langs de Santa Cruz en ook naar het café, of koffiehuis er direct naast.

Dom Afonso Henriques

Zowel de Sé als de Santa Cruz vinden hun oorsprong in de onafhankelijkheidsstrijd van Portugal, in de twaalfde eeuw. De Sé is gebouwd snel na de verovering van Lissabon op de Moorse bezetters. Vrijwel tegelijkertijd begon in Lissabon de bouw van een in hoge mate vergelijkbare Sé. Dom Afonso Henriques, de eerste koning en stichter van het land, gaf de opdracht voor de beide Sé’s. Nog niet zeker van de definitieve nederlaag van de Moren, werd gekozen voor een zware, bijna lompe constructie, zodat de Moren de Se’s niet makkelijk zouden kunnen heroveren.

Nog ouder dan de Sé

De Igreja de Santa Cruz is eigenlijk de kerk van de hoop, de verwachting. De bouw ervan was al begonnen nog voordat Portugal een autonome staat was, enkele jaren voordat Afonso Henriques Lissabon in handen had. De oorspronkelijke Santa Cruz was een een mosteiro. Afonso Henriques beschouwde het als ‘zijn klooster’. De Santa Cruz is zijn laatste rustplaats.

Van het oorspronkelijke klooster is trouwens niets over gebleven. De huidige kerk stamt uit het begin van de 16e eeuw, de jaren dat Portugal onder Dom Manuel een zeevarende grootmacht was en de financiële middelen onbeperkt leken dankzij de zeer lucratieve expedities naar Azië. Manuel liet in het oude complex van Santa Cruz een aparte kerk bouwen met verblijven voor monniken en een kloostergang. De stijl van die kloostergang is uit de tijd van Manuel. Deze manueline stijl is direct te herkennen door de vele sierlijke elementen en pilaren als lianen. In opdracht van Manuel werden de stoffelijke resten van Dom Afonso Henriques en ook van zijn zoon en opvolger, koning Dom Sancho, verplaatst naar een praalgraf midden in de kerk.

Wapen van Portugal

Bij een bezoek aan de Santa Cruz vraag ik me altijd af hoe de kerk er na de grondige reconstructie uit moet hebben gezien. Van de bijna liefelijke zacht-stenen witte façade is veel uitgesleten. Soms zie je slechts enige basale resten van wat een menselijke figuur moet zijn geweest. De kerk zelf is en blijft schitterend, met de karakteristieke blauwwitte tegeltableaus, de uiterst verfijnde stenen preekstoel, de sacristie met de antieke schilderijen. In het gewelf van de kloostergang is steeds weer het wapen van Portugal terug te vinden.

Tijdens mijn eerste bezoek aan de Santa Cruz in 1980 verdiende een pater wat bij door me het koor te laten zien, helemaal voor in de kerk enigszins aan het oog onttrokken boven een verlaagd deel van het gewelf. In latere jaren was het telkens niet mogelijk het koor te bezichtigen en kon ik me slechts herinneren die ene keer van het koor onder de indruk te zijn geweest. Bij een bezoek dit jaar bleek het weer toegankelijk en het is al goud dat er blinkt. Tegenover elkaar staan de rijen met zitplaatsen voor de koorleden. Het is rijk voorzien van ornamenten en het houtwerk erboven volledig verguld. Met natuurlijk de bekende Portugese symbolen, zoals de bollende zeilen van een korvet.

Café Santa Cruz

Tijdens een bezoek aan Coimbra en de Santa Cruz is het voor mij vanzelfsprekend dat ik wat ga drinken in het Café Santa Cruz. Het zit aan de rechterzijde direct naast de kerk. Je kunt er buiten op een terras zitten aan het plein voor de ingang van de kerk, maar ik zit graag binnen. Het is een prachtig stijlvol, ouderwets café, met karakteristieke kleine vierkante tafels en stoelen met koperbeslag. Veel van de charme ontstaat door het effect van het hoge gewelf, waardoor het een ruim en groots opgezet café oogt. Het valt me op dat de vorm van het zogenaamde stergewelf met rondingen, die door knoopvormen met elkaar verboden zijn, sterk doet denken aan het gewelf van de kerk zelf. Het doet vermoeden dat de ruimte waarin het café is gevestigd ‘sinds 1923’ ooit een functie voor de kerk of het kloostercomplex vervulde.

Kerk voor de armen

Wat blijkt? Deze ruimte deed enkele eeuwen dienst als kerk voor de armen. In de standenmaatschappij van weleer waren de minder bedeelden aangewezen op een ‘inferieure’ ruimte. Begin 19e eeuw, toen de liberalen aan de touwtjes gingen trekken, werd de kerk voor armen overbodig. Iedereen kon terecht in de ‘echte’ kerk. De armenkerk ging dienst doen als café en in 1923 is het huidige café gesticht. Op een website over historische cafés lees ik dat in universiteitsstad Coimbra het Café Santa Cruz de reputatie verwierf een gelegenheid voor intellectuelen te zijn.

Dit laatste neem ik zo aan. De mensen die tweehonderd meter verderop rondhangen in de door leegstand geteisterde straten van de buurt waar ooit zoveel winkels waren, zul je in het huidige statige café niet aantreffen.

Fado

Maar de traditionele en diepgevoelde klanken van de emotie klinken er nog. Afgelopen zomer waren er twee keer per dag fadoconcerten in het café. Mijn vrouw en ik zijn er twee avonden achter elkaar geweest. De eerste keer spontaan en dan moet je genoegen nemen met een tafeltje achterin, de volgende avond zaten we voorin aan een gereserveerde tafel. In een dergelijke ambiance ben je weer helemaal in Portugal.