De supermarkt van Vieira

Het boek met deze titel kwam in 2013 uit, maar ik kwam het nog niet eerder tegen. Het verhaal is een mengeling van feiten en fictie. De feiten zijn interessant genoeg om ze hier allereerst een plek te geven. Het gaat over een avontuurlijk onderdeel van de jongste Portugese geschiedenis: uit de tijd van Salazar. Ook al vond de betreffende actie niet in Portugal plaats, Portugal speelde er de belangrijkste rol in.

De MS Santa Maria, het boegbeeld van de Portugese koopvaardij

De kaping van de Santa Maria in 1961, varend onder Portugese vlag, vergde veel overmoed van de daders. Vijfentwintig  kapers tegenover ruim 200 bemanningsleden van het schip en 800 passagiers. De kapers waren Portugezen en Spanjaarden die in exil woonden. Ze hadden weinig geld te besteden, beschikten over een paar echte wapens en verder over een paar stiletto’s en wat speelgoedgeweren. Sommigen van hen kwamen pas op het allerlaatste moment aan boord en kenden hun ‘bendegenoten’ niet van tevoren. De actie stond onder leiding van Henrique Galvão, die in Caracas (Venezuela) woonde.

Met de kaping wilden de kapers een einde maken aan de beide dictaturen op het Iberisch schiereiland. Door het repressieve beleid van Franco en Salazar waren al veel mensen gedwongen hun land ontvlucht en moesten verspreid over de westerse wereld hun leven opnieuw opbouwen. Voor de achterblijvers ontstond een enorme economische malaise, gepaard gaande met veel repressie.

Als de kaping een feit is, kort na het uitvaren van de Santa Maria van de haven van Curaçao, wordt snel duidelijk dat grootmachten als Engeland en de VS niet onsympathiek staan tegenover deze actie. De NAVO twijfelt. Salazar echter stuurt direct de Portugese marine erop af om aan de kaping een einde te maken.

Door geldgebrek kunnen de kapers geen nieuwe brandstof inslaan om vervolgens hun plan te verwezenlijken om naar Afrika over te varen. Besloten wordt, mede onder druk van de VS, naar Brazilië te varen in de verwachting dat de, nog net niet aangetreden, nieuwe president de Santa Maria wel zal toelaten.

Als de Santa Maria voor anker gaat bij de ingang van de haven van Recife ontvangen de kapers een telex van de nieuwe president, die inmiddels in zijn ambt is benoemd, waarin hij toestemming geeft om de passagiers in Brazilië aan land te laten gaan. Hij verleent tevens asiel aan de kapers. De passagiers worden daarna opgehaald door het zusterschip van de Santa Maria, de MS Vera Cruz en de kapers verspreiden zich over Brazilië. Hen wordt wel verboden verdere politieke activiteiten, anti-Portugal, te ontplooien.

Leven in een raamkozijn

We volgen daarna het leven van João Vieira, die een goedlopende supermarkt op Curaçao in de steek heeft gelaten om mee te doen aan de kaping. Hij kon niet anders, zozeer is hij van haat vervuld jegens Salazar. De prijs die hij ervoor betaalt, is dat hij niet meer terug kan naar zijn winkel, zijn vrouw en jonge kind in Curaçao en de rest van zijn leven in Brazilië moet blijven. Teruggaan naar Curaçao betekent dat de PIDE (geheime dienst van Salazar) hem zal vinden en vermoorden. Hij schaamt zich eigenlijk daarvoor en neemt geen contact meer op met zijn vrouw.

In eerste instantie vindt hij een baan in een fabriek, waarin van suikerriet cachaça (eigenlijk een variant van rum) wordt gestookt. Een paar jaar later vertrekt hij naar São Paulo, waar hij de kost verdient als bouwer van muziekinstrumenten. Hij wordt zelfs een befaamd cavaquinho (te vergelijken met een ukelele) bouwer. Hij woont boven de muziekwinkel van zijn baas en in zijn vrije tijd zit hij in een zolderraam, met uitzicht op de straat, sigaartjes te roken. Altijd met de radio aan, afgestemd op Hilversum 1. Niet dat die zender daar te ontvangen is, maar op die golflengte klinkt altijd vrolijke muziek.

Als hobby pakt hij het zelf stoken van cachaça op, een hobby die op een goede manier uit de hand loopt, als blijkt dat er meer mee te verdienen valt dan met cavaquinhos bouwen.

Hij gaat een paar keer met de bus op bezoek bij zijn medestrijders, die soms dagreizen ver weg wonen, maar merkt iedere keer weer dat hun strijdvaardigheid en de idealen, die toen nog zo bij hen en bij hun jeugd hoorden, verdwenen zijn. Het leven is voor iedereen die toen meedeed verworden tot een leven zonder toekomst. Het is het lot van de eeuwige dromer en dat lot is João Vieira wonder boven wonder op het lijf geschreven.

Aan het eind van zijn leven wordt zijn zoon, die nu de supermarkt op Curaçao succesvol leidt, gebeld om hem te vertellen dat zijn vader in Brazilië op sterven ligt. Er volgt geen heftig weerzien na al die jaren. Zoals altijd in TV-programma’s voorkomt, waarin een zoekgeraakte vader wordt opgespoord. Zoon Francisco stelt zich op de hoogte van de situatie en vertrekt dan weer naar Curaçao.

Over de schrijver

De Antilliaanse schrijver Eric de Brabander zag als kind elke zes weken het statige, enorme gevaarte, de MS Santa Maria, de haven van Willemstad binnenlopen. Wanneer het schip dan aangemeerd lag, genoot hij als kind en romanticus vooral van de oplichtende patrijspoorten in de avond en de chic geklede passagiers die de loopplanken op- en afliepen. Voor elke klasse, er waren er drie, was een aparte loopplank aanwezig. Toen hij als tienjarige jongen een keer, aan de hand van zijn vader, het zeer luxe ingerichte schip, aangedreven door twee stoomturbines en twee schroeven, mocht bezichtigen, kon hij niet bevroeden dat dit schip hem als inspiratie zou dienen voor zijn roman ‘De supermarkt van Vieira‘.

Tot slot

‘De supermarkt van Vieira’ leest in het begin niet makkelijk. De steeds verspringende verhaallijn en de soms belerende uitleg van wat dit is en wat dat betekent, zijn hobbels die door de lezer genomen moeten worden. De beloning is dan wel dat je ls lezer een belangwekkende gebeurtenis hebt meebeleefd, die voor het regime in Portugal tot de nodige kleerscheuren heeft geleid. Want hoe klein deze actie ook was, het betekende wel dat de eerste scheurtjes in een ogenschijnlijk ondoordringbaar schild dat Salazar rond zich heen had opgebouwd, naar buiten toe zichtbaar werden. De kaping van de Super Constellation van de TAP, later in hetzelfde jaar door Hermínio da Palma en zijn verzetsstrijders, maakten nog meer scheuren zichtbaar.

Interessant is dat personen als Humberto Delgado, Mario Soares en Henrique Galvão een podium krijgen in dit boek. Allemaal notoire tegenstanders van Salazar, niet alleen in woorden maar ook in daden.

De film Assalto ao Santa Maria kwam in 2010 uit.

Henrique Galvão schreef een boek over de kaping: Minha Cruzada Pró-Portugal, dat ook in het Engels is vertaald: My Crusade for Portugal.

De Santa Maria werd in 1953 in Antwerpen te water gelaten en in 1973 verkocht voor de sloop.

Met dank aan Geert Brabant die mij, op de Facebookpagina ‘Portugal’, opmerkzaam maakte op dit boek.