De Serra da Estrela is in gevaar – deel 2

Op 13 juni 2023 nam ik een interview af met Jan Jansen, een bioloog met veel en lange expertise in de biodiversiteit in de Serra de Estrela. Na mijn interview met Jan beschrijf ik een aantal zorgwekkende ontwikkelingen met betrekking tot de biodiversiteit in de Serra da Estrela in Portugal over de afgelopen decennia. Jan Jansen geeft suggesties voor oplossingen. Het verslag van dit interview telt twee delen. Dit is deel 2. Hier is deel 1 te lezen.

Hoe heeft de toename van bosbouw de biodiversiteit in de Serra da Estrela beïnvloed?

De toename van bosbouw in de Serra da Estrela heeft een aanzienlijke negatieve invloed gehad op de biodiversiteit in het gebied. Hier zijn de belangrijkste punten:

Het is de economie, domkop!

Het traditionele landbouwsysteem, dat cruciaal was voor de biodiversiteit, is grotendeels vervangen door grootschalige bosbouw die als economisch aantrekkelijker wordt gezien. Maar is dat wel zo? Subsidies voor bosaanplant maken dit in ieder geval een verleidelijke optie. Kleine boeren hebben moeite om hiermee te concurreren. Jansen zou in zijn woorden ”niet gek opkijken als de bosbouwopbrengsten negatief uitvallen wanneer alle schade zou worden meegenomen in de berekeningen”.

De toename van bosbouw wordt gedreven door economische factoren. Bomen groeien snel in het gebied en leveren in relatief korte tijd veel hout. In de Serra da Estrela zijn dat voornamelijk zeedennen. Bovendien zijn er subsidies beschikbaar. In de afgelopen jaren heeft Portugal een aanzienlijke hoeveelheid hout geëxporteerd, ter waarde van enkele miljarden euro’s per jaar. Hout wordt ook gebruikt voor de productie van pulp en papier, zoals de Navigator Company die een jaarlijkse omzet heeft van meer dan € 1,5 miljard. Het bedrijf gebruikt eucalyptus als de belangrijkste grondstof voor de productie van pulp en fijn druk- en schrijfpapier. Overigens kunnen zwartgeblakerde boomstammen altijd nog gebruikt worden voor de productie van spaanplaat. Dat product wordt vaak geëxporteerd, denk aan IKEA. Ook kunnen er pellets van worden gemaakt. In 2021 werd in Portugal ongeveer 815.000 ton houtpellets geproduceerd. Het meeste hiervan was voor de export, voornamelijk om te worden verbrand in omgebouwde kolencentrales en biomassacentrales in o.a. Nederland.

Vooral pijnbomen en eucalyptus worden aangeplant. Deze monoculturen van ook nog eens dezelfde leeftijdsklasse met na relatief korte tijd volledige kaalkap, bieden veel minder biodiversiteit dan de oorspronkelijke gevarieerde landschappen. Bij grote branden worden de leefgebieden en levens van miljoenen planten en dieren verwoest en dat niet alleen. De schade die wordt toegebracht is niet alleen ecologisch maar ook economisch van aard. Denk aan erosie, aardverschuivingen, geblokkeerde rivieren en stuwdammen, drinkwaterzuivering, verlies van woningen en wegen, kortom de infrastructuur. Ook produceren bosbranden aanzienlijke emissies van koolstofdioxide, stikstofoxiden, vluchtige organische stoffen en fijnstof, wat het broeikaseffect versterkt en bijdraagt aan de opwarming van de aarde. Er zijn verschillende voorbeelden in Portugal waar de jaarlijkse nationale emissies van extreme bosbrandgebeurtenissen die van door de mens veroorzaakte activiteiten overtreffen.

Houtproductie is prioriteit

De nadruk ligt nu op houtproductie in plaats van traditionele landbouw en daarmee de biodiversiteit. De bossen zijn niet veel meer dan “naaldakkers” of houtakkers zonder bijzondere flora. Het gaat niet meer om het bos als ecosysteem, maar puur om houtproductie. Dit leidt tot sterke afname van de biodiversiteit en tevens tot veranderingen in de waterhuishouding en een verhoogd risico op bosbranden door monoculturen.

Jan Jansen wijst op een gebrek aan gerichte aanpak. Er is geen duidelijke scheiding tussen productiegebieden en biodiversiteitsgebieden. Hij stelt voor om specifieke gebieden aan te wijzen voor houtproductie en de overige te reserveren voor landschaps- en biodiversiteitsbehoud. Tot die laatste gebieden zouden dan minimaal alle natuurgebieden van Portugal moeten behoren.

De toename van bosbouw heeft geleid tot een significante afname van de biodiversiteit in de Serra da Estrela, waarbij diverse ecologisch waardevolle landschappen zijn vervangen door minder diverse, op massaproductie gerichte opstanden¹ van voornamelijk zeedennen. Ook in Nederland werd de heide niet erg gewaardeerd, maar nu is dat heel anders. Als de publieke opinie in Portugal ook in het voordeel van deze landschappen zou uitvallen, dan zou er waarschijnlijk ook meer gedaan worden om deze te behouden. Kleinschalig plattelandstoerisme raakt nu ook in Portugal meer en meer in zwang dus wat dat betreft is Jansen wel gematigd optimistisch. Toch voegt hij eraan toe dat hier de valkuil is, dat landschappen vaak gewaardeerd worden zonder te zien of het met de biodiversiteit wel goed zit. Dat komt omdat de bezoekers vaak niet op de hoogte zijn van de natuur zelf. Voorlichting en ontwikkeling van empathie met flora, fauna en vegetatie is dan ook zeer belangrijk.

Welke rol spelen branden in de biodiversiteit van de Serra da Estrela?

Uit het interview komen enkele belangrijke punten naar voren over de rol van branden in de biodiversiteit van de Serra da Estrela:

Het brandgevaar neemt alsmaar toe

De effecten van branden op het gebied zijn in de loop der jaren toegenomen. Jansen merkt op dat toen hij voor het eerst in het gebied kwam (1989), de impact van branden veel minder was dan nu. Er lijkt een relatie te zijn tussen de toename van bosbouw en het risico op branden. De aanplant van monoculturen met pijnbomen heeft waarschijnlijk het risico op grote bosbranden verhoogd.

Door de afname van de begrazing nam de biomassa toe en daarmee tevens de hoeveelheid brandstof. De struiken branden gemakkelijk, maar de pijnbomen zijn de grootste brandverspreiders. Nog voordat de vlammen de kroon van een boom kunnen bereiken zijn de temperaturen al zo hoog dat de etherische oliën uit de naalden vergassen en zich verspreiden. Deze kunnen vervolgens exploderen. Jansen: “ik heb gezien hoe bomen als meerdere lucifers tegelijk ontbrandden met een enorme steekvlam en hoe het vuur zich in luttele minuten sissend over een afstand van honderden meters op een berghelling door een enorme plantage van zeedennen verspreidde”. 

Zelfs als bossen afbranden, wordt het hout nog steeds economisch benut. Het verbrande hout kan worden verwerkt tot spaanplaat of gebruikt worden in de papierindustrie. Dit kan een perverse prikkel creëren waarbij de economische gevolgen van branden worden verzacht, wat mogelijk leidt tot minder preventieve maatregelen.

Verstoring van het ecosysteem

De bosbranden, in combinatie met veranderingen in landgebruik, hebben geleid tot een verschuiving in de vegetatie. Vroeger werd er ook gebrand door de heiboeren maar dat waren kleine gecontroleerde branden waarbij struiken werden verbrand zodat er mineralen vrij kwamen waardoor de grasgroei gestimuleerd werd. Wanneer dat op hellingen gebeurde werden voedingsstoffen met afstromend regenwater naar lager gelegen vlakkere gebieden getransporteerd waar dan grasland gevoed werd of een roggeakker.

Traditionele landbouwgebieden en diverse ecosystemen zijn vervangen door meer homogene, brandgevoelige bossen. Na de brand ontstaat er een vegetatie met soorten die zijn aangepast, zoals grassen en soorten met overlevingsorganen onder het aardoppervlak. De vegetatie is dan eenvormiger en minder soortenrijk. Veel zeldzame soorten verdwijnen. Bij de catastrofale branden zoals uit 2017 en 2022 werden miljoenen planten en dieren gedood over gigantische oppervlakten. Herstel zal zeer lang duren, maar wanneer er dan opnieuw pijnbomen worden aangeplant zal er geen herstel zijn en is het wachten op de volgende brand. Ja, natuurlijk na een jaar reeds beginnen de hellingen alweer groen te kleuren. Voor velen is dat het teken dat het wel goed zal komen. Maar als je goed kijkt dan zul je zien dat de biodiversiteit zeer gering en monotoon is. Het gebied is leeggeruimd. Echter als je niet veel soorten kent kun je denken dat de natuur zich snel herstelt. Dat geldt ook voor jongeren die ermee zijn opgegroeid en geen referentiekader hebben met hoe het er vroeger uitzag. Dat fenomeen wordt ook wel “shifting baseline syndrome” genoemd, of “exctinction of nature experiences”: specifieke natuur die ouders en voorouders konden ervaren kan de nieuwe generatie niet meer mee maken.

Een ander fenomeen is “plant blindness”. Sommige mensen zien gewoon geen planten. Bomen vaak nog wel. Daarom is voorlichting zo belangrijk.

Het plezier van je verbinden met de natuur in je omgeving. De energie die je ervan krijgt. Psychologisch onderzoek heeft uitgewezen dat het mensen gelukkiger en gezonder maakt. Forestbathing, ook zo’n moderne term, waarbij mensen worden uitgenodigd als het ware een bad te nemen in het bos. Dat gebeurt tegenwoordig tijdens het herfstseizoen in het beukenbos in de Estrela.

Hoewel branden een natuurlijk onderdeel kunnen zijn van sommige ecosystemen, lijkt de huidige situatie in de Serra da Estrela te wijzen op een verstoring van het natuurlijke evenwicht, waarbij branden een negatieve impact hebben op de biodiversiteit van het gebied.

Hoe heeft het EU-lidmaatschap Portugals beleid over biodiversiteit beïnvloed?

Op basis van de informatie uit het interview kunnen we enkele belangrijke punten afleiden over hoe het EU-lidmaatschap het beleid van Portugal met betrekking tot biodiversiteit in de Serra da Estrela heeft beïnvloed.

EU-subsidies

Jan Jansen merkt op dat er significante veranderingen plaatsvonden rond de tijd dat Portugal bij de EU kwam in 1986. Dit suggereert dat het EU-lidmaatschap een keerpunt vormde in het beleid en de praktijken in het gebied. Met het EU-lidmaatschap kwamen er nieuwe subsidies beschikbaar, zoals de “bergboeren regeling”. Deze was bedoeld om boeren in bergachtige gebieden te ondersteunen, vergelijkbaar met regelingen in andere EU-landen. Het interview verwijst naar de bescherming van bepaalde habitats onder Natura 2000 en de Habitatrichtlijn, wat directe EU-invloeden zijn op het biodiversiteitsbeleid. Natte hooilanden worden specifiek genoemd als beschermde gebieden onder deze EU-regelgeving. Echter Jansen heeft niet gezien dat de internationale natuurbeschermingsmaatregelen de achteruitgang van de biodiversiteit hebben kunnen stoppen. Er wordt vooral veel gepraat over Natura 2000. Het lijkt meer politiek dan inhoudelijk. Met mooie woorden en mooie projecten kun je wel reclame maken, maar uiteindelijk gaat het toch om wat de situatie in de praktijk in het veld is. En daar zie je geen ambtenaar uit Brussel.

Ingewikkeld en soms ongunstig

Hoewel er EU-subsidies beschikbaar kwamen, blijkt het dat deze vaak te ingewikkeld waren voor kleine boeren om er toegang toe te krijgen. Dit leidde tot een ongelijke verdeling van fondsen, waarbij grotere grondbezitters meer profiteerden.

Het EU-lidmaatschap lijkt ook economische prikkels te hebben geïntroduceerd die niet altijd gunstig waren voor de biodiversiteit. Er wordt bijvoorbeeld gesproken over subsidies voor bosaanplant, wat leidde tot een toename van monoculturen ten koste van traditionele, biodiversiteitsrijke landbouwgebieden.

Samenvattend lijkt het EU-lidmaatschap zowel kansen als uitdagingen te hebben gecreëerd voor het biodiversiteitsbeleid in de Serra da Estrela. Terwijl er nieuwe beschermingsmechanismen en financieringsmogelijkheden kwamen, leidde de implementatie ervan niet altijd tot de gewenste resultaten voor biodiversiteitsbehoud.

Welke maatregelen kunnen worden genomen om de traditionele landbouw in de Serra da Estrela te behouden?

Jan Jansen stelt in het interview verschillende maatregelen voor om de traditionele landbouw in de Serra da Estrela te behouden en te bevorderen.

Bevorderen van traditionele landbouw

Zonder het agro-pastorale systeem geen mozaïeklandschap met rijke biodiversiteit, geen bloemrijke natte, vochtige en droge hooilanden, geen kruidenrijke roggeakkertjes meer en geen verspreiding van zaden meer via de schapen die gewoontegetrouw bepaalde routes lopen en hierlangs zaden verspreiden. Al dat soort verfijnde patronen en gradiënten zullen voorgoed verdwijnen. Wat betreft roggeakkers; deze worden tegenwoordig in Nederland zeer gewaardeerd en speciaal gehouden door natuurorganisaties voor hun rijkdom aan soorten.

Hoewel de biodiversiteit hier beschermd is onder verschillende wettelijke natuurbeschermingsregelingen, staat deze nog steeds onder grote druk vanwege de huidige omstandigheden. Er zijn inderdaad veel verschillende heidebiotopen aanwezig, ook al zijn ze ernstig beschadigd en verwaarloosd. In het algemeen is het imago van de heidecultuur dat van armoede, net als in Nederland. De mensen willen niet meer terug naar die tijden. Dit werkt psychologisch in het nadeel, terwijl bossen door de meerderheid juist veel hoger worden gewaardeerd. Maar dat zou kunnen veranderen door de recente catastrofale branden. Terwijl natuur van het heidelandschap lokaal weinig wordt gewaardeerd, wordt de folklore van het herdersbestaan ​​nog steeds gevierd en worden de commerciële producten van de heidecultuur nog steeds op grote schaal verkocht. Zo werd onlangs de unieke Queijo de ovelha da Serra da Estrela door Taste Atlas uitgeroepen tot beste schapenkaas ter wereld.

De aanwezigheid van een veelheid van deze elementen laat nog steeds zien dat een eventueel herstel technisch mogelijk zou zijn. Maar vooral het fundament waaruit deze cultuur en een groot deel van haar biodiversiteit voortkomt, namelijk de heidelandbouw, staat op het punt van uitsterven en het zal niet lang meer duren voordat herstel onmogelijk wordt. Er zijn dan geen boeren en herders meer te vinden.

Effectiever beleid

Een effectiever beleid begint met het erkennen dat het agro-pastorale systeem in tal van natuurgebieden de basis vormt voor het natuurbeheer van een groot aantal biotopen met bijzondere biodiversiteit. Men zou begeleiding moeten bieden bij subsidieaanvragen en tevens de procedure kunnen vereenvoudigen zodat kleine boeren gemakkelijk toegang krijgen. Subsidies zouden gekoppeld moeten worden aan natuurbeheer, landschapsbeheer en brandpreventie.

Men zou beperkingen moeten instellen voor de omzetting van landbouwgrond naar bosbouw. Beschermde zones voor traditionele landbouw moeten gecreëerd worden en in die zones aanplant van brandgevaarlijke bomen kunnen verbieden.

Misschien zo gek nog niet om het waterverbruik door de inwoners van Lissabon een heel klein beetje te belasten om dat vervolgens te gebruiken voor ondersteuning van het natuurbeheer. In Den Haag betalen de inwoners op die manier ook mee aan het natuurbeheer van de duinen door het duinwaterbedrijf Dunea. Wat betreft bewustwording en waardering zou men naast de culturele waarde nu ook eens de ecologische waarde van het agro-pastorale systeem moeten promoten. Zo zouden educatieve programma’s over de waarde van traditionele landbouw kunnen worden aangeboden.

Conclusie

Samenvattend lijken de huidige subsidies en het regeringsbeleid ontoereikend om de biodiversiteit in de Serra da Estrela effectief te beschermen. Er is behoefte aan een meer gerichte en toegankelijke aanpak die de belangen van kleine boeren, biodiversiteit en duurzame economische ontwikkeling meer in balans brengt.

De RTP maakte een fraaie documentaire over de Serra da Estrela en de ecologische gevaren die het gebergte bedreigen. Jan Jansen leidde de makers rond en legde (in het Engels) uit wat het gevaar is.

Voetnoot

1. Met een opstand of houtopstand wordt in het natuurbeheer een geheel van bomen of struiken bedoeld waaraan voldoende homogeniteit wordt toegekend in soorten, samenstelling, leeftijd, textuur en structuur om onderscheiden te worden van andere begroeiingen in het aangrenzende terrein. Doorgaans vormen opstanden een beheersmatige eenheid. Het begrip wordt vooral gebruikt in de bosbouw. ↩︎