Op 13 juni 2023 nam ik een interview af met Jan Jansen, een bioloog met veel en lange expertise in de biodiversiteit in de Serra da Estrela. Portugal Portal publiceerde al eerder een interview met hem in 2015. Ik wilde zijn visie opnieuw horen en delen. Hij was met een groep natuurliefhebbers voor de KNNV1 in Manteigas waar ik hem opzocht.
Na mijn interview met Jan beschrijf ik een aantal zorgwekkende ontwikkelingen met betrekking tot de biodiversiteit in de Serra da Estrela in Portugal over de afgelopen decennia. Jan Jansen geeft suggesties voor oplossingen. Het verslag van dit interview telt twee delen. Dit is deel 1.
Hoe wordt de biodiversiteit bedreigd?
Afname van traditionele landbouw
De biodiversiteit wordt bedreigd door het verdwijnen van het traditionele landbouwsysteem en de toename van bosbranden. Het agro-pastorale systeem2 speelde een belangrijke rol in het behoud van de biodiversiteit.
Hoe zat dat? Je moet weten dat het gebied duizenden jaren pastorale geschiedenis kende van heidebegrazing, herders, schapen, geiten en het produceren van wol en kaas. Deze heidecultuur vormde de basis van de economie en heeft een groot mozaïek aan biotopen laten ontstaan waaraan heel veel soorten zich in de loop van tijd hebben aangepast. Ze zijn nu deel van het netwerk Natura 2000 en vallen onder de bescherming van de Habitatrichtlijn. Zulke biotopen behoren tot de meest bedreigde in Europa. Ze behoren tot de half-natuurlijke landschappen die in Nederland doorgaans in nog veel slechtere staat verkeren.
Bron European Environment Agency viewer, de kaart is van ESRI.
Doordat grofweg de focus sinds eind 19e eeuw in de heidegebieden kwam te liggen op houtproductie in Portugal en landbouwproductie in Nederland, gingen de bijzondere levensgemeenschappen met hun specifieke flora en fauna in beide landen steeds verder achteruit. Dit proces voltrok zich in toenemend tempo in de vorige eeuw en gaat ook nu nog verder. Het traditionele agro-pastorale systeem in Portugal werd grotendeels vervangen door industriële bosbouw, terwijl deze in Nederland vooral vervangen werd door industriële landbouw nadat de zandgronden ontgonnen waren en de ruilverkaveling had toegeslagen. De onttakeling ging in Nederland veel sneller dan in Portugal. De kleine boeren in Portugal konden het langer uithouden omdat leden van de familie werk vonden aan de Portugese kust en in het buitenland. Van daaruit stuurden ze geld naar huis waar een deel van de familie de boerderij runde. Echter het laatste decennium gaat de achteruitgang ook in Portugal wel heel snel.
Toerisme en recreatie
De toename van toerisme en recreatie kan ook negatieve effecten hebben op de biodiversiteit, zij het in veel mindere mate dan het vervangen van de heidelandbouw door industriële bosbouw. Toch zijn door de aanleg van skipistes en bijbehorende infrastructuur de oorspronkelijk biotopen in het hoogste deel van het gebergte aangetast. Sneeuwkanonnen zijn geïnstalleerd omdat de sneeuwbedekking instabiel is. Ze veroorzaken eutrofiëring3 van kwetsbare vennen. Vooral in de omgeving van de top vind je veel rondzwervend plastic en rommel die de mensen achter laten. De wind krijgt er vat op en zo raken ook verderop gelegen kleine bronbeekjes en veentjes verstopt en worden zeldzame soorten bedekt en verstikken.
Het is logisch dat de top druk bezocht wordt omdat dit het hoogste punt van het Portugese vasteland is. Als er sneeuw ligt zijn de wegen verstopt met kilometerslange files. Om de toegangswegen naar de top open te houden voor de vele bezoekers wordt er veel zout gestrooid waardoor het leven in sommige van oudsher mineraalarme bronnen en zwak-gebufferde meertjes bedreigd wordt. Ook onder betere weersomstandigheden kan er onrust en fysieke schade ontstaan, maar dan op rustige plekken ver in het terrein door motocrossers, bestuurders van 4×4 off-road autos, mountainbikers en canyoningers.
Gelukkig probeert men ook het ecotoerisme te bevorderen. Er is een prachtig netwerk van wandelingen uitgezet. Jansen sprak daar ook over in het vorige interview voor Portugal Portal. De gemeente vroeg hem om een gids te schrijven over de biodiversiteit en daarin tevens aandacht te vragen voor deze wandelingen. In de periode daarna is hij op verzoek drie keer gaan praten met enkele burgemeesters van verschillende politieke achtergrond, maar hij wacht nog steeds op bevestiging van het project nadat hij destijds een uitvoerig voorstel had geschreven en reeds een uitgever had gevonden. Kennelijk is men niet in de biodiversiteit geïnteresseerd. Wel is er tegenwoordig belangstelling voor de geologie. Het huidige Geopark is een initiatief van de negen gemeenten die het gebied bestrijken.
Ook is er het initiatief om het beukenbos in de herfst te promoten. De beuk heeft Portugal nooit op eigen houtje weten te bereiken, maar is door de bosbouwers van Manteigas aangeplant. Het is dus feitelijk een exoot, maar wel een hele mooie die prachtige herfstkleuren geeft. Het bos brengt nu duizenden bezoekers in vervoering. Aangezien de biodiversiteit er laag is kunnen de bezoekers daar niet veel kapot maken. In feite een goede strategie om vernielingen te voorkomen, ook al is het soms file rijden naar deze plek waar je in de zomer nauwelijks iemand tegenkomt. De toeristen laten natuurlijk ook geld achter bij de plaatselijke horeca.
Gebrek aan effectief natuurbeheer
Er lijkt een gebrek te zijn aan effectief natuurbeheer en beleid, hoewel het gebied of delen ervan ressorteren onder maar liefst vijf wettelijk vastgestelde beheerregimes: het Parque Natural da Serra da Estrela (sinds 1976), Biogenetisch Reservaat (1993), Natura 2000 (2000), Ramsar (2005) en Geopark (2019). Het lijkt erop of men niet wil inzien dat de traditionele boeren in feite tevens natuurbeheerders waren waarvoor ze nooit betaald werden. Er is veelal onvoldoende ondersteuning voor boeren die biodiversiteitsvriendelijk werken. Subsidies komen niet altijd terecht bij de juiste doelgroepen en er is onvoldoende bescherming van kwetsbare habitats en soorten. Hoewel er nog steeds waardevolle gebieden en soorten aanwezig zijn, is er dringend behoefte aan een meer uitgebalanceerde aanpak die economische ontwikkeling combineert met effectieve natuurbescherming en -herstel.
Wat zijn de economische uitdagingen voor kleine boeren in de Serra da Estrela?
Uit het interview kon ik verschillende economische uitdagingen afleiden voor kleine boeren in de Serra da Estrela.
De rol van de overheid
Volgens Jansen ligt de uitdaging niet zozeer bij de kleine boeren als wel bij de overheid, namelijk om ervoor te zorgen dat ze niet louter betaald worden per hectare, maar als natuurbeheerders, landschapsbeheerders en brandverhinderaars. Brussel zou ook beter toezicht moeten houden, want de kloof tussen kleine en grote boeren wordt steeds groter en de grote boeren slurpen de meeste subsidies op. Als dat geld wel goed terecht zou komen én ze biologisch kunnen blijven boeren dan zou het mogelijk moeten zijn om hun werk als heideboer voort te zetten. Zelf zouden ze bijvoorbeeld wandelaars gastvrij kunnen ontvangen met traditionele gerechten in hun authentieke boerderij in een prachtig cultuurlandschap dat ze zelf door co-creatie mee tot stand hebben gebracht.
Maar dergelijke initiatieven bestaan er eigenlijk al lang. Reeds in de jaren na de toetreding tot de EU waren er hoopvolle initiatieven om ecotoerisme te stimuleren. Lokaal bijvoorbeeld was er de ECEAT4 actief waaraan toen een aantal boeren deelnamen. Heel wat enthousiaste mensen hebben geprobeerd om een biologische boerderij te beginnen, ook Nederlanders. Zonder subsidie is het op den duur echter vrijwel onmogelijk. Doorslaggevend is volgens Jansen dat het Europees landbouwgeld niet daar terecht komt waar het terecht zou moeten komen.
Een veranderd landbouwsysteem
Dit komt mede doordat het bergachtige terrein mechanisatie en schaalvergroting lastig maakt, waardoor de productiekosten hoger zijn dan in vlakkere gebieden. Terwijl de producten biologisch zijn, en duurzamer, en bijdragen aan een kleinschalig landschap vol biodiversiteit, is de doorsnee consument eerder geïnteresseerd in de prijs. Daarom hebben de kleine boeren een slechte concurrentiepositie ook al werken ze nog zo hard. Kleine boeren die traditioneel boeren (biologische en circulaire landbouw avant-la-lettre) kunnen ook niet concurreren met de grote industriële landbouwbedrijven die landen als Brazilië gebruiken als hun outfields waar ze o.a. soja verbouwen en waarvoor enorme oppervlakten aan oerwoud worden gekapt. Het veevoeder wordt verscheept naar de grote havens in Europa en van daaruit verspreid over de intensieve veehouderijen. Je zou kunnen zeggen dat de schapen als het ware zijn vervangen door de schepen en de heiden door de sojaplantages overzee. Dus in zekere zin is er nog steeds sprake van een infield-outfield systeem maar dan op globale schaal.
Infield-outfield systeem
gebaseerd op tekeningen van Oscar Knoblich en Jan Jansen (uit: Het Paarse Landschap).
Wat was dan toch dat oorspronkelijke infield-outfield systeem en waarom was het zo rijk aan biodiversiteit? Het was een agro-pastoraal circulair systeem waarbij de landbouwpercelen (infields) verrijkt werden met de mest van de dieren die op de verder weggelegen heidevelden (outfields) graasden onder het oog van de herder en zijn trouwe hond die tevens de kudde moest beschermen tegen de wolven.
Terwijl het agro-pastorale systeem duizenden jaren gefunctioneerd had voltrok zich de verandering in een periode van nauwelijks meer dan een eeuw. Het systeem is nu sterk gedegradeerd en daarmee ook de eraan verbonden biotopen en soorten.
Voor zulke heidevelden hebben de Portugezen een mooie naam: mato, enigszins vergelijkbaar met het Franse garrigue. Het betreft voornamelijk formaties van laagblijvend struweel bestaande uit struikachtigen zoals struikheide, Erica soorten, bremsoorten, Cistus soorten. De struiken gebruiken de energie van de zon en voedingsstoffen uit de bodem om te groeien terwijl de grazers hun energie verkrijgen door ze om te zetten in mest die dan met de kuddes naar de landbouwpercelen (infields) gebracht wordt. Daarnaast zijn er permanente graslanden én door de mens gecreëerde geïrrigeerde hooilanden, rijk aan eiwitrijke grassen en kruiden die nodig zijn voor het voortbrengen van jonge dieren. In de zomer werden de kuddes naar de hogere delen gebracht, de zogenaamde transhumância. Traditionele bemestingsmethoden waren lokaal circulair. Moderne landbouw gebruikt veel externe meststoffen (inclusief kunstmest) van buiten het gebied waardoor de natuurlijke voedingsstoffenbalans in de bodem verstoord wordt.
Toegegeven, het systeem kende niet veel bossen behalve dan de tamme kastanjebossen, waarin veel inheemse bossoorten zich konden vestigen. Deze kastanjebossen fungeren als een extra eiwitbron en bieden ook honing en hakhout.
Ontoereikende subsidies
Hoewel er Europese subsidies beschikbaar zijn, blijken deze vaak onvoldoende toegankelijk en worden ze verstrekt op basis van de oppervlakte en niet of de boer het wel nodig heeft. Heel veel geld gaat juist naar grote, rijke grondeigenaren. Volgens de Engelse krant The Guardian van 3 november 2024, stonden er 17 eigenaren als miljardairs op de lijst van Forbes uit 2022.5
Met het EU-lidmaatschap van Portugal in 1986 kwamen er nieuwe subsidies beschikbaar, zoals de “bergboeren regeling”. Deze was bedoeld om boeren in bergachtige gebieden en andere gebieden met hindernissen te ondersteunen, vergelijkbaar met regelingen in andere EU-landen zoals in Nederland de veenweidegebieden met hoge grondwaterstanden. Het aanvragen en ontvangen van subsidies is voor kleine boeren vaak te ingewikkeld. Er is gebrek aan kennis over beschikbare steun en er is onvoldoende begeleiding bij het aanvragen van subsidies. Daarentegen profiteren grotere grondbezitters, die bijvoorbeeld gebruik maken van hun rentmeester, meer van de beschikbare fondsen.
Dit financiële plaatje maakt het voor kleine boeren in de Serra da Estrela dus steeds moeilijker om hun traditionele manier van leven en werken voort te zetten, hetgeen tevens gevolgen heeft voor het onderhoud en de biodiversiteit van het gebied.
Het verslag gaat verder in deel 2.
Voetnoten
- Belangstellenden kunnen het verslag van de KNNV-reis hier downloaden. ↩︎
- Agropastoralisme: Een manier van leven of een vorm van sociale organisatie gebaseerd op het verbouwen van gewassen en het houden van vee als de primaire middelen van economische activiteit ↩︎
- In de ecologie wordt met eutrofiëring de toevoer van een overmaat aan anorganische voedingsstoffen aangeduid, waardoor een sterke groei en vermeerdering van bepaalde soorten organismen optreedt. Andere soorten komen in de verdrukking waardoor de biodiversiteit sterk afneemt.
Het prefix ‘eu’ is afgeleid van het Oudgriekse εὐ dat ‘goed’ betekent. Met het oog op natuur- en waterkwaliteit wordt eutrofiëring echter juist niet als ‘goed’ gezien. ↩︎ - European Centre for Eco Agro Tourism ↩︎
- Zie het artikel onlangs in The Guardian. ↩︎
Bedankt Jan,
Voor deze duidelijk informatie en toelichting op een verontrustend signaal.
Heb het met interesse gelezen en deel je zorgen.
Met vriendelijke groet,
Peter