De laatste van de drie Maria’s is onlangs overleden

De ‘Drie Maria’s’ – Maria Isabel Barreno, Maria Teresa Horta en Maria Velho da Costa – vormen een iconisch trio in de Portugese literatuur en feministische geschiedenis. Hun gezamenlijke werk, Novas Cartas Portuguesas (1972), wordt beschouwd als een revolutionaire tekst die niet alleen de patriarchale structuren in Portugal uitdaagde, maar ook internationaal werd erkend als een belangrijk feministisch manifest. Met het recente overlijden, op 4 februari 2025, van Maria Teresa Horta, de laatste van de drie vrouwen, is hun gezamenlijke erfenis opnieuw in de schijnwerpers komen te staan.

De context: Portugal onder de Estado Novo

In de jaren 70 bevond Portugal zich nog steeds onder het autoritaire regime van de Estado Novo, geleid door Marcelo Caetano, de opvolger van António Salazar. Hoewel Caetano een meer gematigde koers leek te varen, bleef het land gevangen in een repressieve dictatuur. Het patriarchaat domineerde de samenleving, en vrouwen werden grotendeels beperkt tot traditionele rollen binnen het gezin. Het was in deze context dat Barreno, Horta en Velho da Costa besloten hun stem te laten horen.

De drie vrouwen ontmoetten elkaar via feministische netwerken en intellectuele kringen. Maria Teresa Horta was al actief als dichteres en journalist, terwijl Maria Isabel Barreno en Maria Velho da Costa bekend stonden als respectievelijk essayiste en romanschrijfster. Samen deelden zij een visie om de onderdrukking van vrouwen aan te kaarten en de sociale orde uit te dagen.

Het boek: Novas Cartas Portuguesas

Novas Cartas Portuguesas werd geschreven als een collectief project, waarbij de auteurs weigerden individuele bijdragen aan de tekst toe te wijzen. Het boek is geïnspireerd op de 17e-eeuwse Cartas Portuguesas, liefdesbrieven toegeschreven aan een Portugese non. De drie Maria’s herinterpreteerden deze brieven echter door ze te gebruiken als een middel om thema’s zoals genderongelijkheid, kolonialisme, seksuele vrijheid en politieke repressie aan te kaarten.

De structuur van het boek is ongebruikelijk: het combineert poëzie, essays, fictie en brieven in een collage-achtige vorm. Deze literaire veelzijdigheid zorgde ervoor dat het werk niet eenvoudig in een genre kon worden ingedeeld, wat bijdroeg aan zijn subversieve karakter.

De repressie: censuur en rechtszaak

Kort na publicatie in april 1972 werden Novas Cartas Portuguesas en haar auteurs geconfronteerd met zware repressie. De censuur bestempelde het werk als pornografisch en schadelijk voor de moraal. De drie auteurs werden samen met hun uitgever aangeklaagd en moesten zich verantwoorden voor de rechtbank. De rechtszaak trok internationale aandacht en werd een symbool van verzet tegen censuur en patriarchale onderdrukking. RTP Ensina legt uit wat er toen gebeurde.

Tijdens het proces werden de auteurs gesteund door feministische bewegingen wereldwijd. De zaak werd uiteindelijk gesloten na de Anjerrevolutie in april 1974, die een einde maakte aan het Estado Novo-regime. Novas Cartas Portuguesas werd daarmee niet alleen een literair meesterwerk, maar ook een politiek symbool van vrijheid en emancipatie.

De erfenis van de drie Maria’s

Na hun gezamenlijke werk bleven alle drie vrouwen actief in literaire en sociale kringen:

• Maria Isabel Barreno (1939-2016) schreef verder romans en essays die vaak sociale thema’s behandelden. Ze ontving meerdere literaire prijzen en werd geëerd met nationale onderscheidingen.
• Maria Teresa Horta (1937-2025) bleef actief als dichteres en feministe. Haar werk bleef zich richten op thema’s zoals liefde, seksualiteit en vrouwelijke autonomie.
• Maria Velho da Costa (1938-2020) stond bekend om haar experimentele romans die vaak maatschappelijke kwesties aankaartten.

Hun werk blijft relevant in hedendaagse discussies over gendergelijkheid, vrijheid van meningsuiting en sociale rechtvaardigheid.

Het laatste hoofdstuk

Met het overlijden van Maria Teresa Horta op hoge leeftijd eindigt symbolisch het verhaal van ‘de Drie Maria’s’. Hun gezamenlijke strijd voor gelijkheid en vrijheid leeft echter voort in hun literaire nalatenschap. Novas Cartas Portuguesas blijft een verplichte referentie voor iedereen die geïnteresseerd is in feminisme, literatuur of politieke geschiedenis.