De grote inhaalslag

1974 is nog slechts drieënveertig jaar geleden. Enkele jaren eerder maakten de Verenigde Naties en andere instanties o.a. de volgende statistieken bekend, waarin opgenomen die van het land waarvan wij expats zo lekker genieten en van de bevolking die wij zo bewonderen.

De cijfers zijn gemiddelden, want ik heb ze niet allemaal voor precies dezelfde periode weten te achterhalen; niettemin, ze geven een goede indruk.

Nou, daar viel ik toch van achterover. Ik wist natuurlijk wel dat Portugal lange tijd een van de armste Zuideuropese landen was, enkel gezegend met veel zon, zee en wijn, maar dat de achterstand zó kort geleden nog zó groot was, dat had ik mij niet gerealiseerd.

Geen wonder dat, in 2017, hier te lande sommige zaken niet het peil bereikt hebben dat wij expats ons leven lang al “gewoon” achten. Wij mogen dus niet zeuren; er is ongelooflijk veel achterstand ingelopen sinds 1974.

Dat gesproken kan worden van “inhaalslag” wijst niet enkel op de achterstand die Portugal onderscheidde (en deels nog onderscheidt) van de rest van de westerse wereld. Het vertelt ons iets dat wij niet altijd in de gaten houden, namelijk dat veel kenmerken van de resterende achterstand nu juist zo attractief zijn voor ons expats; ze dragen ertoe bij dat Portugal ons net dat plezierige en betaalbare leefklimaat schenkt dat we zochten.

De sacherijnige boekhouder

En wat een inhaalslag stond de Portugezen in 1974 te wachten. Onder de veertig jaar durende dictatuur kwam Portugal nauwelijks een stap vooruit. In de periode daaraan voorafgaand was het trouwens ook niet allemaal koek en ei geweest. Het enige goede dat aan Salazar kan worden toegeschreven, is het feit dat hij in de jaren ’30 de Portugese economie enigszins op orde wist te brengen na tumultueuze tijden van revoluties en militaire bewinden en dat hij het land niet in de Tweede Wereldoorlog stortte.

Tussen 1910 en 1926 had het land acht presidenten en vierenveertig regeringen en was het getuige van meer dan twintig revoluties. Tussen 1920 en 1925 ontploften er meer dan 300 bommen enkel al in Lissabons straten. Er was geen enkele homogene klasse in Portugal die aan de wanorde een eind kon maken.

Toen kwam Salazar – het prototype van de sacherijnige boekhouder – als geroepen (zij het door generaals) om orde op zaken te stellen.

Al gauw bleek dat hij daarvoor de dictatuur nodig dacht te hebben. Hij vermeed dan wel deelneming aan de wereldoorlog, maar de Portugezen kregen later hun portie strijd dubbel en dwars te verduren, toen ze tijdens “het Vietnam van Portugal” werden gedwongen in de Afrikaanse koloniën de Angolese en Mozambikaanse vrijheidsstrijders te bevechten.

De protesten tegen de koloniale oorlog en tegen de onderdrukking in het grotendeels arm gehouden thuisland in de jaren voorafgaand aan 1974 leidden uiteindelijk tot de val van de dictatuur en het eind van de politiestaat van de PIDE – tot het einde van “the deadly rule of a dull accountant.”

Verlangen naar vrijheid

Een van de grote grieven jegens Salazar was, dat onder zijn bewind Portugal het land werd waar nooit iets gebeurde. De grote armoede bleef bestaan en de enige ontsnapping was emigratie: meer dan een miljoen Portugezen, op een bevolking van nog geen tien miljoen, verlieten het land – dat zegt alles.

Er was een afstompende culturele stilstand, met als enige ontsnapping ondergronds protest en binnenskamers uitgesproken verlangen naar meer vrijheden, naar een ander geestelijk en materieel leven.

2017. Ik kom net terug van “een rondje Portugal” als begeleider van een Amerikaanse vriendin die tot juli vorig jaar mijn buurvrouw was op de prairie van Kansas. Ellen boekte meteen voor een volgend bezoek aan Portugal, het land waar zij verrast werd zo niet verbluft raakte door de kwaliteit van het leven.

“Ik ben niet in de buitenwijken van Lissabon geweest maar wel in een paar mindere wijken van kleinere steden. Die zijn niet indrukwekkend, ik begrijp dat de meeste van die slecht geconstrueerde en armoedig uitziende flatgebouwen in de jaren ’50 en ’60 uit de grond werden gestampt voor,” zoals Ellen letterlijk zei, “the factories and factory workers who had been pushed out of the city limits.”

Maar verder, also out in the country … ook op het platteland, wat een zorg wordt er aan de leefomgeving besteed! Een bloemenzee hier, vruchtbomen daar, wijnranken overal. Fris geschilderde huizen. Fris uitgedoste mensen. Slanke mensen! Lachende mensen, enthousiaste gesprekken voerend. Blije gezichten, vriendelijke ogen. En wat mij blijft opvallen: wat ruikt Portugal lekker!”

‘Happiness’ alom

Over de vrijheid van materieel en geestelijk leven zei Ellen het volgende: “Ik kan natuurlijk geen Portugees verstaan of lezen. Maar gedurende drie dagen zag ik in Porto as well as Tomar and Constância o.a. mannen onbezorgd hand in hand lopen, parken vol zitten met converserende groepjes. Kinderen enthousiast en verdiept in hun spel en zich vrij bewegend, niet streng aan het lijntje gehouden en zoals in Amerika, snel van voordeur naar auto geloodst om alle dreigende ‘gevaren’ te vermijden.

Ik zag modieus besef zonder overdaad. Ik zag fantastische restaurants, ‘happiness’ alom op zalige terrassen. Indrukwekkende tentoonstellingen in uitstekend verjongde oude gebouwen en in perfect ontworpen en uitgevoerde nieuwbouwmusea. Ik zag oude kunst en jonge kunst in velerlei gedaante, ook op straat. Ik zag de affiches van muziekuitvoeringen en theater en boekwinkels boordevol Portugese literatuur inclusief verbazingwekkend veel bundels van Portugese dichters. Helaas, ik kan die niet lezen. Wie zou er goede vertalingen weten, in de Engelse taal?”

Ellen, heel vroeger radioverslaggever in Missouri, later assistent van een politicus in Springfield, weer later PR doend en fondsen wervend voor een grote “food bank” voor minder bedeelden in de staten Kansas en Missouri en nu vrijwilliger / gids voor groepen van kinderen die het Nelson-Atkins Museum of Art in Kansas City bezoeken, ontdekte vooral “vrijheid blijheid” in Portugal. “Een prima leefklimaat. En zoveel moois … ontzettend veel onbeschrijflijk moois …”

De voorsprong

De achterstand van Portugal lijkt, nee: blijkt, in 2017 een voorsprong op te leveren. Waar elders beschavingen achteruit hollen en leefklimaat wordt verziekt, vinden wij expats en onze bezoekers van elders in Europa en van Amerika een samenleving die aantrekt, niet afstoot.

Ikzelf heb slechts één zorg: dat de burgemeesters van Lissabon en Porto ver (kunnen) blijven van de beslissing die hun collega in Barcelona dreigt te moeten nemen om het alle goeds “verwoestend toerisme” in te dammen. De inhaalslag hoeft wat mij betreft niet zó ver te reiken. Ik verwacht dat de Portugezen zelf er net zo over denken.