De boeken van de bisschop

In de Nederlandse Wikipedia staat onder het lemma FARO/Geschiedenis  het volgende: ‘In 1596 ten tijde van de Spaanse overheersing (1580-1640) viel Engeland de Spaanse vijand aan op Portugees grondgebied. Britse troepen plunderden Faro, onder bevel van de graaf van Essex. Daarbij werden tweehonderd kerkelijke boeken gestolen. Deze vormen nu de basis van de Bodleian Library in Oxford’.

Deze tekst is door mij op de, toen nog jonge, Wikipedia gezet tijdens mijn eerste ‘losse gescharrel’ met het Portugese leven. Hij staat er al vijftien jaren onveranderd in. Zonder bronvermelding. Dat kon toen en nu nog blijkbaar. Hoe anders dan bij de Engelse en Portugese Wikipedia die altijd om bronvermelding vragen. Waar kwam mijn informatie toentertijd vandaan? Uit een boekje over de Algarve dat op het vliegveld van Faro voor toeristen klaarlag!

Echter: sinds enige tijd leef ik in een ‘latrelatie’ met Portugal en ben ik meer te weten gekomen. Daarbij baseer ik mij allereerst op wat Rose Macaulay erover geschreven heeft in haar kostelijke ‘They went to Portugal’ en ook op de al eerder geprezen Portugese en Engelse Wikipedia. De tijd van een folder overschrijven is voorbij!

The Earl of Essex

De tweede graaf van Essex heet Robert Devereux. Hij is een graag gezien man aan het hof van koningin Elisabeth. Knap, slank en charmant zijnde, weet hij dat de koningin hem graag in haar nabijheid heeft. Hij komt haar tegemoet met hoofse liefde, speelt gezelschapsspelen met haar, is haar geliefde danspartner tijdens bals en laat haar lachen. Het praatje gaat rond dat Elisabeth op een keer haar benen aan hem heeft laten zien. Toch heeft Robert een persoonlijk probleem. Hij is een gespleten persoonlijkheid, want behalve dat hij Elisabeth kan plezieren, is hij ook een rebel. Hij heeft veel moeite met het accepteren van gezag over hem en daardoor ook met Elisabeths rol als koningin. Zij is nu eenmaal degene die altijd het laatste woord heeft. Op een keer wordt hij zo kwaad op haar dat hij zijn zwaard wil trekken. Alleen al door dit gebaar wil Elisabeth hem streng straffen. Door tussenkomst van Sir Walter Raleigh loopt het met een sisser af.

Portugal onder Spaanse heerschappij

Elisabeth wist niet goed wat ze met de ‘eeuwige’ vriendschapsbanden tussen haar land en Portugal aan moest, nu Portugal in Spaanse handen was gekomen. Want met Spanje was ze in oorlog: de strijd om de hegemonie op zee. Met Portugal wilde zij liever even niets. Toen bekend werd dat Spanje weer een grote vloot, een armada, aan het bouwen was om daarmee Engeland voorgoed op zee te verslaan, spraken haar marinemensen over een tegenzet. Het zou dan gaan om een aanval in het hol van de leeuw. In het Spaanse Cádiz waar een deel van de nieuwe Spaanse armada in opbouw was. Elisabeth gaf er haar toestemming voor en toen Robert Devereux vroeg of hij mee mocht vond ze dat ook goed. Zoals gebruikelijk werd er nog naar een medestander gezocht en die werd gevonden in de Verenigde Republiek der Nederlanden. Jacob van Duivenvoorde, Graaf van Warmond, werd bevelhebber van 20 schepen en 2000 manschappen uit Holland. Jacob stond dan weer onder het bevel van de Graaf van Nottingham, Sir Charles Howard. De man die op 30 juni 1596 uitvoer met in totaal met 150 schepen en 14.000 man onder zich. Dat is per schip zo’n 260 man. Naast Robert Devereux gingen ook de edelen Walter Raleigh en Francis Vere mee.

Over de verovering van Cádiz zal ik kort zijn; het valt buiten het kader van dit verhaal. Die lukte na een korte strijd, de armada werd verwoest, net als de stad. En de manschappen roofden in twee weken de hele stad leeg. Robert bedacht het plan om in Cádiz te blijven. Er een Britse enclave van te maken. Maar zijn opperbevelhebber vond dat geen goed voorstel omdat, zo zei hij: ‘de orders die ik heb meegekregen van de koningin daar niet in voorzien’.

Na het brandschatten van Cádiz wilde iedereen zo snel mogelijk terug naar Engeland. Omdat de wind evenwel niet gunstig was, bleef de vloot voor de kust van Portugal zwalken. Robert bedacht toen het plan om ook in Portugal een stad aan te vallen. Eerst was zijn principaal tegen dit plan; het stond niet in de orders. Maar omdat er aan boord van veel schepen gebrek aan water ontstond, kreeg Robert zijn zin.

Faro

In Tavira was de mogelijke komst van de Britten al aangekondigd. (Hoe ging dat vroeger, zonder telefoon?) De bevolking was de heuvels al in gevlucht. Loos alarm, want de Britten kozen Faro uit. Verkenners die in Quarteira aan land werden gezet, kwamen terug met het bericht dat de stad verlaten was. En dat ze geen geschikte waterbron hadden gevonden. De volgende dag ging Robert als eerste aan land met 2000 man. Er viel echter niet veel te halen in Faro. Een arme stad, vergeleken met Cádiz. Een geschikte waterbron werd gevonden in Loulé.

[googlemaps https://www.google.com/maps/embed?pb=!1m14!1m8!1m3!1d815461.6274637538!2d-6.7604926!3d37.0241799!3m2!1i1024!2i768!4f13.1!3m3!1m2!1s0xd0dd25724ec240f%3A0x40463fd8ca03b00!2zQ8OhZGl6LCBTcGFuamU!5e0!3m2!1snl!2spt!4v1572210685299!5m2!1snl!2spt&w=600&h=450]

Robert nam zijn intrek in het verlaten bisschoppelijk paleis. Voor twee dagen, want langer mocht dit oponthoud op de terugweg naar Engeland niet duren. En toen, toen viel zijn oog op de bibliotheek van de bisschop. Een bibliotheek was in die tijd het toppunt van geleerdheid en toonbeeld van de nieuw aangebroken Verlichting. Overal in Europa ontstonden voor het eerst openbare bibliotheken. Omdat de boeken van de bisschop er aan de buitenkant indrukwekkend uitzagen, veelal met het heraldieke wapen van de bisschop in goud opgebracht, bedacht Robert dat ze bij hem thuis niet zouden misstaan. Hij nam ze mee. Wat hem het misprijzen opleverde van de roeiers, die tussen de Engelse en Nederlandse schepen en de Portugese wal heen en weer moesten roeien. De roeiers wilden wel mensen en water en ander roofgoed meenemen, maar geen boeken.

Het plan van Robert om vervolgens ook Lagos te plunderen ging niet door; Lagos werd goed verdedigd en de animo om nog een keer te vechten was te gering onder de schepelingen.

In Londen

Uiteindelijk kwamen de boeken bij Robert thuis te staan. Niet dat hij belang stelde in theologie. En Latijn lezen kon hij ook niet. Even dacht hij nog dat Elisabeth de boeken wel wilde overnemen. Geloofskwesties vond ze altijd interessant, dat wist hij. Maar Elisabeth wilde geen geroofde boeken uit Portugal. Dus toen zijn vriend Sir Thomas Bodley in Oxford een paar jaar later een nieuwe bibliotheek ging opzetten, een half openbare wetenschappelijke bibliotheek, schonk Robert de boeken aan zijn vriend.

Met Robert liep het niet goed af. Hij ging steeds meer  de rebelse kant van zijn karakter botvieren. Zozeer zelfs dat hij een beweging opzette, die het aftreden van koningin Elisabeth moest bewerkstelligen. Zijn vroegere beschermvrouw liet hem na lang aarzelen arresteren en een jury veroordeelde hem tot de dood in 1601 wegens landverraad. Hij kon gratie verdienen, maar dat wilde hij niet, want dan zou hij Elisabeth als zijn meerdere moeten erkennen. Hij stierf op 46-jarige leeftijd.

Van toen tot nu

Jaren later, in 1611, schreef de toenmalige bibliothecaris van de Bodleian Library (in mijn woorden omgezet): ‘Door goddelijke wilsbeschikking (?!) is een verzameling boeken uit Cádiz (fout dus!) in ons bezit gekomen. Helaas zijn deze boeken allemaal gemutileerd en eigenlijk onleesbaar. De inquisitie heeft alle onwelgevallige passages met zwarte strepen weggewerkt. Op sommige bladzijden staan zoveel doorhalingen dat ze zijn vastgeplakt aan de tegenoverliggende bladzij. Je hart keert zich om bij het zien van het onrecht dat deze boeken is aangedaan’.

De gedupeerde bisschop in Faro, Dom Mascarenhas, betreurde het verlies van zijn boeken zozeer dat hij bereid was om ze terug te kopen. Hij schreef dat naar meerder personen in Engeland. Maar kreeg nooit antwoord.

Er is door sommigen gesuggereerd dat de bisschop de boeken graag terug wilde, omdat hij niet wilde dat de buitenlanders konden zien hoezeer de boeken door de inquisitie, waarvan hij groot aanhanger was, waren getormenteerd.

Rentes de Carvalho schrijft in zijn ‘Portugal; Een gids voor vrienden’ dat de boeken van de bisschop uit Faro afkomstig waren van een andere bisschop. Namelijk bisschop Dom Osório uit Silves. Dat was een beroemde humanist in zijn tijd. Bekend onder de bijnaam Portugese Cicero. Maar Rentes de Carvalho noemt daarvoor geen bron of verwijzing. Dat kon toen nog. Maar in de boeken van de bisschop uit Faro staat nergens een naam of een ex libris of een certificaat van oorsprong, waaruit zou blijken dat deze bisschop uit Silves de eerste eigenaar was. In het boekje ‘A memória à luz da história ou a biografia do Bispo do Algarve revistada’ van João Teles e Cunha staat dit ook zo beschreven.

Er zijn verslagen van de reis naar Cádiz waarin wordt geschreven dat Robert Devereux ook boeken uit Cádiz had meegenomen en dat die boeken meegerekend zijn bij het aantal van tweehonderd. En dat hij niet alle boeken uit Faro aan vriend Bodley heeft gegeven. Sommige, die misstonden in zijn boekenkast, zou hij al eerder hebben weggegooid. Een gegoochel met getallen volgt dan, waaruit de enige conclusie kan zijn dat de boeken van de bisschop eigenlijk zijn ‘verdwenen’ in het immense boekenbestand van de Universiteitsbibliotheek in Oxford. Waarin de Bodleian Library lang geleden is opgegaan.

Er leeft een Engelse mevrouw in de Algarve, ik noem haar naam niet op haar verzoek, die het onrecht dat Portugal is aangedaan per se wil goedmaken. Ze is vastbesloten de geroofde boeken op te sporen en terug te geven aan de bisschop van Faro. Eerlijk duurt het langst. Ze voelt zich gesteund door EU-regels, die het teruggeven van geroofde kunst verplicht stellen. (Maar geen enkel  land wil tot nu toe de eerste zijn die hiermee daadwerkelijk gaat beginnen). Haar wordt Don Quixote-gedrag aangewreven, waar ze veel last van heeft. Maar voor iedereen die haar verder kan helpen is ze bereikbaar via The British Historical Society in Portugal.

Tot slot

Van een alinea uit een toeristenfolder naar een artikel als het bovenstaande. En niets wijst erop dat over de boeken, die legendarisch gedrag gaan vertonen, het laatste woord gezegd is. Het is wederom een bevestiging dat het verleden nog niet is afgerond en ons bezit kan zijn. Omdat we steeds minder onwetend worden, zullen alle geschiedenissen steeds weer herschreven kunnen worden. Er valt gelukkig nog zoveel te ontdekken!