Componisten uit de Lage Landen en het Portugese hof

Laat me toe, beste lezer, om te beginnen met een ‘waarschuwing voor paniek’. Ik kan mij rustig voorstellen dat er bij deze titel iets opkomt als “Dit is nu echt niet mijn ding…”, maar lees misschien toch even verder. Het onderwerp klinkt inderdaad niet bijzonder luchtig, het gaat immers om klassieke muziek, maar ik kan u verzekeren dat deze weg naar Portugal een aantal leuke en/of interessante weetjes oplevert. De muziek op zich is in deze column nu eens minder prioritair, u begrijpt straks ook waarom.

Op 1 november 1755 werd Lissabon getroffen door één van de zwaarste aardbevingen uit de geschiedenis. De menselijke tol was loodzwaar met tienduizenden doden en een veelvoud aan gewonden. Maar ook op materieel vlak ging het om een ware verwoesting. Naast het Koninklijke Paleis ging bij deze ramp zowat de totaliteit van het cultureel erfgoed van Lissabon, en bij uitbreiding een groot deel van Portugal, verloren. En dat had ook op muzikaal vlak bijzonder trieste gevolgen.

Een blokje geschiedenis ter situering

Het feit dat Filips de Goede, na zijn huwelijk met Isabella van Portugal, vanaf 1430 het Bourgondische Hof van Dijon naar Brussel verhuisde, had tot gevolg dat de Lage Landen zowat het centrum van de Europese cultuur werden. Maria van Bourgondië huwde Maximiliaan van Oostenrijk en introduceerde de Habsburgers. Verdere slimme huwelijkspolitiek met Filips de Schone en Johanna van Castilië leverde ook de Spaanse kroon op. Karel V (Keizer Karel) huwde met alweer een Isabella van Portugal (1526) en voor hun zoon Filips II was er een strategisch huwelijk met zijn volle nicht prinses Maria Emanuela van Portugal. Wat later profiteerde de zoon daarvan om, na een successie probleem bij de buren, in 1580 als Filips I de kroon van Portugal op te eisen. De Lage Landen, maakten toen plots deel uit van een absoluut wereldrijk, want Spanje en Portugal hadden ondertussen ook al de nieuw ontdekte wereld onder elkaar verdeeld.

De Nederlanden culturele hotspot in Europa

Ook op muzikaal vlak was er al vroeg een uitwisseling. De eerste bekende componist uit de Lage Landen die in Portugal werkte was Johannes Symonis Hasprois uit Atrecht (het huidige Arras, dat toen nog tot het graafschap Vlaanderen behoorde). In 1378 wordt hij vermeld aan het hof van koning Ferdinand I. Er zijn echter slechts vier werken van hem bekend gebleven, maar die werden o.a. door het Huelgas Ensemble van Paul Van Nevel op plaat gezet. Het was echter pas in de loop van de 15de eeuw dat de Nederlanden op cultureel vlak een toonaangevende rol gingen spelen. Schilderijen, beeldhouwwerk, tapijten, boekdrukkunst en edelsmeedwerk, het ging allemaal Europa rond. Onder die aangehaalde boekdrukkunst vallen ook muziek partituren, waarvoor ook in Portugal grote interesse bestond. Zo had ik het in een vorige bijdrage over Peter van Craesbeeck uit Leuven die in 1590 één van de eerste drukkerijen in Portugal oprichtte. Hij was opgeleid bij Plantin en Moretus in Antwerpen, dat een internationale faam had verworven met het drukken van muziek partituren, mede dankzij de Vlaamse polyfonie die een hoogconjunctuur kende. De Portugese componist Duarte Lobo bijvoorbeeld, liet in Antwerpen zijn partituren drukken. Omgekeerd werd zo de gedrukte verzameling missae van Josquin des Prez uit Doornik, zowat de belangrijkste componist van de hele renaissance, door de cisterciënzer abdij van Alcobaça aangekocht.

Verder was ook de gerenommeerde componist Rinaldo del Mel (Renatus de Melle) uit Mechelen actief in Lissabon. Hij was er kapelmeester aan het hof van achtereenvolgens Sebastiaan I en Hendrik I, maar trok naar Italië toen Portugal door Spanje werd geannexeerd in 1580. Vlaamse polyfonie is eigenlijk een misleidende term want van Kortrijk tot ‘s-Hertogenbosch werd jong talent opgeleid tot zanger, muzikant of componist. Hun reputatie ging al snel Europa rond en ze waren dan ook prominent aanwezig in diverse koninklijke hoven. In die tijd reisden gezagsdragers zelden zonder hun hofkapel en het was dan ook niet verwonderlijk dat de in Gent geboren Keizer Karel in Madrid de ‘Capilla Flamenca’ oprichtte (1515).

Een kindzanger uit Luik wordt Maestro Capitán in Madrid

Uiteraard komt daar heel wat van voornoemd talent uit de Nederlanden terecht. Eentje daarvan is Mathieu Rosmarin, geboren in Luik (1575-1647). Op zijn negende overlijdt zijn vader, maar hij wordt opgemerkt door een rondreizende ronselaar en belandt, net als vele leeftijdsgenoten, als kindzanger aan het Madrileense hof. Hij wordt er opgeleid door Philippe Rogier, een uitmuntende Vlaamse zangmeester die al in heel Europa naam heeft gemaakt. Mathieu wordt in Spanje Mat(h)eo Romero en schopt het tot kapelmeester componist, waarbij hij de voor de hand liggende optie over het het hoofd springt (met name Géry de Ghersem, een figuur die net als Rogier straks nog terugkeert). Mateo wordt beschouwd als de meest prestigieuze componist aan het Spaanse hof in de overgangsperiode van renaissance naar barok. Hij speelt bovendien een belangrijke rol in de introductie van de moderne stijl van de Italiaanse muziek op het Iberisch schiereiland. Aan zijn naam wordt ook de titel Maestro Capitán toegevoegd.

Ondertussen in Portugal

Ik rondde het blokje geschiedenis af met de annexatie van Portugal door Spanje in 1580. Filips I beloofde over Portugal te regeren als een van Spanje gescheiden koninkrijk -de zogenaamde Iberische Unie- en de hogere klasse had daar eigenlijk, om economische redenen, weinig problemen mee. Meer nog, het betekende eerder een herstel na een periode van verval. De lagere klasse verging het echter minder goed en daar ontstond het sebastianisme, het geloof dat hun vorst Sebastiaan I niet omgekomen was in zijn kruistocht tegen de Moren maar zou terugkeren als een soort Messias die de troon terug zou opeisen. Het leidde in 1640 tot een opstand die João IV, hertog van Bragança, op de troon bracht van het opnieuw onafhankelijke Portugal. Eén van zijn eerste projecten was om de grenzen beter te verdedigen tegen Spaanse aanvallen en hiervoor kwam hij terecht bij een Nederlander.

João IV benoemde Jan Ciermans (1602-1648), in Portugal bekend als João Pascácio Cosmander, tot hoofdinspecteur van de vestingwerken die hij diende te verstevigen en moderniseren. Hij was afkomstig uit ’s-Hertogenbosch en werd als jezuïet gevormd in Mechelen (1619) om twee jaar later wiskunde te gaan studeren in Leuven. Hij vertrok naar Portugal in 1641, met de bedoeling vanuit Lissabon als missionaris naar Azië door te reizen. Hij werd er echter geïntroduceerd aan het hof van koning Johan IV en maakte daar indruk met de toepassing van zijn wiskundige kennis op verdedigingswerken. Zijn militaire meesterwerk is de vestingmuur rond Elvas die hij liet herbouwen en die tot op heden nog een schoolvoorbeeld is van de Oud-Nederlandse vestingbouw.

João IV was zelf een verdienstelijk musicus en goed bevriend met de bekende Portugese componist Manuel Cardoso. De eerste versie van het kerstlied Komt allen tezamen zou de vorst zelf op papier gezet hebben. Als u dus rond de kerstdagen Adeste Fideles -dat is de Latijnse titel- gaat meezingen, weet dan dat het gaat om een van oorsprong Portugees lied, door koninklijke hand gecomponeerd.

Mateo trekt naar Portugal

Zijn functie aan het Spaanse hof wordt rijkelijk gehonoreerd en hij wordt ook benoemd tot secretaris van de Orde van het Gulden Vlies. Hij is dus een bemiddeld man en dat levert hem interessante contacten op, zo ook met João, op dat moment nog gewoon hertog van Bragança. Nog voor de opstand tegen de Spanjaarden is Romero op uitnodiging al een tijdje in Lissabon. Kwatongen beweren dat Mateo er in opdracht van het Spaanse hof werkt, om na te gaan of João plannen heeft i.v.m. de onafhankelijkheid van Portugal. In elk geval, Romero wordt tot hofkapelaan in Lissabon benoemd en krijgt er een pensioen voor de rest van zijn dagen. Na de dood van de componist kan João via zijn ambassadeur in Madrid de hand leggen op nog een aantal werken van zijn vriend. Ook van voornoemde Géry de Ghersem, afkomstig uit Doornik, en een aantal andere componisten uit de Nederlanden (o.a. Philippe Rogier uit Atrecht en Antwerpenaar Georges de la Hèle) verzamelt de vorst honderden partituren.

En toen…

volgde de aardbeving van 1755 in Lissabon, die ook de Koninklijke Bibliotheek volledig verwoestte. Laat dit nu precies de plaats zijn waar al de werken van die componisten uit de Nederlanden lagen opgeslagen, dat weten we omdat de catalogus van de bibliotheek gedeeltelijk gered werd. En, oh ironie, tot overmaat van ramp had eerder (kerstavond 1734) een brand het Koninklijk Alcazar van Madrid volledig in de as gelegd. Daarbij kon uit de bibliotheek slechts een beperkt deel van de opgeslagen werken gered worden. Dit betekent dat het overgrote deel van de productie van componisten uit de Nederlanden op het Iberisch schiereiland verloren is gegaan. Van wat overbleef worden gelukkig nog regelmatig nieuwe uitvoeringen op plaat gezet.

Cinco Estrelas * * * * * – Ennio Morricone en Dulce Pontes

Als afsluiter ook wat hedendaagse muziek, maar ik blijf toch een beetje in de sfeer. Dulce Pontes wordt algemeen beschouwd als één van de internationaal meest gerenommeerde artiesten van Portugal. Ze zingt fado en folk, maar schuwt ook het klassieke werk niet. Zo werkte ze samen met artiesten als Sarah Brightman, Andrea Bocelli en José Carreras. Met de Italiaanse componist Ennio Morricone had ze echter een speciale band. Hij vroeg haar om het nummer A brisa do coração in te zingen voor de soundtrack van de film Sostiene Pereira, waarin Marcello Mastroianni een journalist speelt in het Portugal van Salazar. Voor de filmmuziek van La Luz Prodigiosa zong ze de titelsong en in 2003 nam ze met de Maestro de plaat Focus op. Daarop staan, naast beroemde thema’s van Morricone, ook enkele nummers die speciaal voor haar geschreven werden. Op de plaat zingt Dulce Your Love op de muziek van Once upon a time in the west, maar later maakte ze ook een Portugese interpretatie, O amor a Portugal, waarvoor ze samen met Carlos Vargas de tekst schreef. De videoclip lijkt wel een ode aan het Portugal van begin twintigste eeuw.