Catharina van Bragança als koningin van Engeland

Het had sprookjesachtig kunnen zijn. Zoiets waar je een heel volk voor op de been krijgt. Het huwelijk van de zeer welopgevoede prinses uit het eenvoudige Portugal met de knappe koning van het rijke en machtige Engeland. Maar het toverstafje van de goede fee dat daarvoor nodig is, liet het afweten. Al vanaf hun eerste ontmoeting. De bruid kreeg het zwaar te verduren.

Catharina en het theedrinken

Nadat Catharina Henriëtta van Bragança in Portsmouth (Engeland) aan wal is gegaan als toekomstig koningin, vraagt ze aan de kanselier die haar namens de koning ontvangt, om wat te drinken. Chá por favor, tea please. De kanselier kijkt vreemd op, daar heeft hij nog nooit van gehoord. Het enige wat hij Catherine kan aanbieden is bier. Het is mei 1662 en tevens het moment dat Catherine zich vast voorneemt thee uit Portugal te laten komen, zo snel mogelijk, om van het bierdrinken verlost te zijn.

Nadat de thee in Engeland is aangekomen, verspreidt het gebruik ervan zich snel onder de hogere standen. Het wordt zelfs chic gevonden om de drank van de koningin in huis te hebben en te drinken.

Tegenwoordig wordt theedrinken (met suiker en melk) een typisch Engels gebruik gevonden, maar de oorsprong van dit gebruik ligt dus bij Catharina van Bragança.

Bruid in spé

Voor Catharina is er een zware en ingewikkelde weg te gaan na haar aankomst in Portsmouth. Ze gaat trouwen met de acht jaar oudere koning Charles II (verder Charles genoemd in dit artikel). In een gearrangeerd huwelijk, waarin het Portugal te doen is om steun te krijgen van de Engelsen voor de nieuw ingestelde monarchie in Portugal. Want na jaren van overheersing door Spanje heeft Portugal zich in 1640 onafhankelijk verklaard. De eerste koning van deze nieuwe monarchie is João IV, de hertog van Bragança en de vader van Catharina. Als bruidsschat neemt Catharina de steden Bombay en Tanger mee, een godsgeschenk, want daarmee ligt nu ook voor Engeland de zeeweg naar India open.

Maar Catharina moet afwachten of er voor haar datgene gaat gebeuren, waar ze gelukkig van wordt. Ze kan, met haar 23 jaar en als katholiek meisje, helaas niet zo zeker zijn van een gelukkig huwelijk. Al hoopt ze er wel vurig op. Ze wil een goede koningin zijn voor haar volk, een geliefde echtgenote voor haar man en een gelukkige moeder. Aan de andere kant is ze bang; zit ze vol angsten. Angst voor de kennismaking met haar echtgenoot en angst voor het gevoel zich ontheemd te voelen in zo’n vreemd land als Engeland. Plus angst om de minnares van de koning, Barbara Palmer, Lady Castlemaine, in haar nabijheid te moeten dulden.

Haar moeder heeft haar, voor haar vertrek uit het ouderlijk paleis in Vila Viçosa (Alentejo), vertelt over deze hoer, die haar wettige echtgenoot bedriegt met de Engelse koning. Die de schatkist plundert en al een bastaard ter wereld heeft gebracht. En opnieuw zwanger is van Charles.

Voor de verlegen, kuise en godsvruchtige Catharina staat het vanaf het eerste moment vast: ‘deze vrouw zal ik nooit toelaten tot mijn hofhouding’.

De eerste jaren

Qua schoonheid is Catharina echter veruit de mindere van Lady Castlemaine. Wat bij de man die haar aan de kade opwacht meteen de verwachting wekt dat Catharina niets heeft wat de koning zal afbrengen van zijn onverzadigbaar verlangen naar Lady Castlemaine. Een verlangen, een begeerte, die ertoe leidt dat Charles, als het bericht van de aankomst van Catharina London bereikt en de kerkklokken beginnen te luiden, zich met zijn minnares terugtrekt in zijn vertrekken en daar voorlopig niet meer uit tevoorschijn komt. Alleen voor dringende staatszaken. Het duurt zes dagen voor hij zich verwaardigt de reis naar Portsmouth te ondernemen. Als hij vervolgens aan zijn bruid wordt voorgesteld, is hij blijkbaar niet zozeer geschokt door haar onaantrekkelijk gelaat, maar wel door haar kapsel. Opgemaakt in de Spaans-Portugese stijl: horizontaal aan weerszijden van haar hoofd uitstekende haarstukken en dan kurkentrekkerachtige krullen, die tot op haar schouders vallen. Charles zou toen tegen zijn kanselier gezegd hebben: ‘ik dacht even dat ze mij een vleermuis hadden gebracht in plaats van een vrouw’.

Na een vluchtige ontmoeting verontschuldigt hij zich bij Catherina; hij is moe van de reis en wil uitrusten. Op bed bedenkt hij dat hij gelukkig nog een paar dagen de tijd heeft, voordat hij met Catharina de huwelijksnacht zal moeten doorbrengen.

Catharina is wel verliefd op haar koning, de rijzige en stoere Charles. Ze neemt zich voor om zich in bed zeer plichtsgetrouw te gedragen en zo een stevige rivaal te worden van Lady Castlemaine. Om Charles stukje bij beetje los te weken uit de klauwen van die hoer. Helaas voor Catharina is de werkelijkheid weerbarstiger dan ze denkt. Charles betuigt, onoprecht, zijn liefde voor haar en prijst haar om haar mooie ogen. Maar in het geheim smeedt hij het plan om Lady Castlemaine tot hofdame te maken van Catharina. Zodat zij als een spion voor hem kan optreden. Zodra de Lady bevallen is van haar tweede kind van hem, gaat het gebeuren.

As het dan zover is, loopt hij met Lady Castlemaine naar de vertrekken van de koningin op Whitehall Palace. Als ze binnengelaten worden, staat Catharina op van haar stoel en kijkt beide bezoekers vriendelijk aan. Charles stelt de vrouw naast hem voor aan Catharina, die onmiddellijk verbleekt. Ze valt op haar stoel terug en tranen lopen langs haar wangen. Een moment later valt ze flauw.

Als Charles de dag erna Catharina verwijt dat ze beledigend gedrag vertoonde, is Catharina onverzoenlijk. Ze zegt bij haar standpunt te blijven; ze wil nooit enig contact hebben met deze vrouw. Waarop Charles wraak neemt door haar voltallig gevolg van Portugese dames en monniken naar Portugal terug te sturen. En door vanaf nu Catharina volledig te negeren. Alsof ze lucht is.

Catharina’s ommezwaai

Ten langen leste kiest Catharina eieren voor haar geld en neemt ze genoegen met minder in haar leven dan ze gehoopt had. Want als ze vasthoudt aan haar eis, zal ze een buitenbeentje blijven. Niemand praat nog met haar aan banketten en diners; ze wordt buiten alle ceremonieën van de Anglicaanse Kerk gehouden, het volk kent haar niet en Charles zit aan tafel niet naast haar maar naast lady Castlemaine of een andere minnares.

Catharina vraagt Charles te komen en ze biedt hem haar verontschuldigingen aan. Ze zegt dat ze voortaan zijn minnaressen in haar aanwezigheid zal accepteren.

Charles, die haar nooit echt heeft verstoten, is tevreden over deze ommezwaai van zijn vrouw. Waarna het zomaar kan gebeuren dat ze gedrieën in een koets zitten, Catharina, Charles en zijn minnares. En hij, in het midden zittend, zich naar beide vrouwen als een charmante en attente reisgezel gedraagt. Naarmate de tijd verstrijkt, raakt hij zelfs erg gesteld op Catharina. Wanneer er in Engeland een bepaalde samenzwering ontstaat, het Paapse Plot, waarbij het volk zich tegen alle katholieken in het land keert, zorgt Charles ervoor dat Catharina buiten schot blijft.

Dan is er ook nog het punt van de troonopvolging. Daar komt niets van terecht. Ook al delen de koning en de koningin ettelijke malen het bed in de hoop de komst van een zoon te bewerkstelligen. Maar die er niet komt, want alle zwangerschappen van Catherina lopen uit op een miskraam.

Heeft de bruidsschat van Catharina voor Portugal het beoogde doel opgeleverd? Het land is in oorlog met Spanje. Al vanaf december 1640 toen Portugal zijn onafhankelijkheid herstelde en de Spanjaarden de deur wees. Waarop Spanje antwoordde met een oorlog om de soevereiniteit over de afvallige provincie Portugal weer te herstellen. Wanneer de Duitser Frederik Schomberg de nieuwe legeraanvoerder van Portugal wordt, helpt Charles hem graag, Schomberg en hij zijn vrienden. Schomberg krijgt Engelse en Schotse militairen mee en schepen voor de overvaart. Ook zet Charles Spanje met succes onder druk, via een geraffineerd diplomatiek spel, om vrede te sluiten. Die vrede komt er met het Tratado de Lisboa in 1668. Dat wil dus zeggen na 28 jaar van schermutselingen, veldslagen en ontelbare grensincidenten. (100 jaar later zal Spanje opnieuw in de aanval gaan om Portugal terug te veroveren. Wederom zonder succes).

Opeenvolgende minnaressen

Koning Charles verandert nogal eens van minnares. De geheime trap naar zijn slaapvertrek kan bij zoveel verkeer dan ook niet meer geheim blijven bij buitenstaanders. Van zes van zijn maîtresses zijn de namen bekend en ook hun geschiedenissen. Sommigen beperken zich niet tot de koning en bedrijven de liefde ook in andere bedden. Het zijn dan eerder courtisanes dan maîtresses. Anderen laten het bij de koning.

Is een nieuwe minnares gehuwd, dan regelt Charles dat haar echtgenoot een goed betaalde ambassadeurspost in een ver land krijgt.

Bij Charles brengen allen het er goed vanaf, want geen van allen worden ze door Charles de deur gewezen of gestraft, ook al wil hij sommigen niet meer bij hem in bed.
Van zijn vele bastaarden echt hij er veertien, waarvan vijf van Lady Castlemaine. Bastaards zijn trouwens zeer gewilde huwelijkskandidaten, door hun aderen stroomt immers blauw bloed. En de algemene opvatting is dat bastaarden intelligenter en mooier zijn dan wettige kinderen. Ze zijn immers met liefde en passie verwekt!

Het volk heeft zo zijn gedachten over het gedrag van de koning:

Deze productie van Koninklijke bastaarden
En het adelen van iedere hoer
Het bestelen van de schatkist
Verarmt gruwelijk mij en mijn moer

(Een rijmpje over Charles uit 1680)

Tot rust gekomen

Langzaam word Catharina toch populair bij het protestantse Engelse volk. Ze leert boogschieten, blijkt er talent voor te hebben en wordt beschermvrouw van de Archery, het nationale boogschuttersgilde. Het verhaal gaat dat Catharina en Charles vaak samen op het platteland te vinden zijn. Vooral om er te vissen.

Ze laat zich nimmermeer uit over de seksuele escapades van haar man, niet over zijn minnaressen en niet over zijn one-night-stands met actrices, danseressen en zelfs met een van haar eigen hofdames.

Catharina wordt langzaam maar zeker ook geaccepteerd door de minnaressen. Als zij een keer ernstig ziek wordt, zijn de minnaressen dan ook zeer begaan met haar. Weliswaar uit eigenbelang, maar ze hopen allemaal op een voorspoedig en snel herstel. Want als Catharina zal overlijden gaat Charles misschien wel hertrouwen met een 16-jarige adellijke Française. Op wie hij sinds kort een oogje heeft. Waarna hij dan, is de angst, een paar van zijn minnaressen van hun voetstuk zal stoten.

Tot slot

In 1685 komt aan alles een eind. Het sterfbed van Charles duurt een week. Catharina en de voltallige harem maken het mee. Op 55-jarige leeftijd sterft hij aan de gevolgen van een geslachtsziekte. Tenminste, dat is de doodsoorzaak die bekend werd gemaakt. Maar of het waar is? Of is dit de uitgesproken wens van diegenen die zijn promiscue leven altijd veroordeeld hebben? Eventueel uit naam van God?

Zijn regeerperiode wordt later een periode genoemd van culturele bloei en veel individuele vrijheid. Charles kreeg de bijnaam ‘de vrolijke koning’. Alleen de economie, ofwel de inhoud van de schatkist, kende rampzalige tijden.

Catharina woont na de dood van haar man nog vier jaar in Engeland, tijdens de regeerperiode van de broer van Charles, James II. Als James wordt verbannen keert ze terug naar Portugal. In 1705 overlijdt zij, kinderloos, op 67-jarige leeftijd in kasteel Bemposta bij Lissabon.

Verantwoording

Het verhaal over Catharina en de introductie van thee in Engeland kom je op veel plekken tegen. Aan het verhaal over Catharina en Charles II ben ik begonnen na lezing van het boek van Eleanor Herman: Seks met koningen; het verborgen verhaal van maîtresses aan de Europese vorstenhuizen. Sommige passages uit dit boek heb ik bewerkt voor dit artikel. Het rijmpje over Charles heb ik letterlijk overgenomen.