Balsa

In het centrum van Tavira ligt een brug over de rivier de Gilão die de ‘Romeinse brug’ (ponte romana) genoemd wordt. De brug dateert uit de middeleeuwen, dus die naam klopt niet, maar verbinding tussen beide rivieroevers was er al wel in de Romeinse tijd en maakte deel uit van de weg van Ossónoba (Faro) naar Baesuris (Castro Marim). Tavira bestond nog niet. Wel een andere, belangrijke havenstad zo’n zes kilometer verderop in het huidige Luz de Tavira: Balsa.

Opgravingen

De resten van deze stad werden ontdekt in 1866 door Estácio da Veiga, een archeoloog uit Tavira. Als gevolg van flinke regenval en overstromingen waren op verschillende plaatsen historische nederzettingen blootgelegd. Deze bracht Estácio da Veiga voor de gehele Algarve in kaart.

Nadien is er weinig archeologisch onderzoek meer gedaan, maar wel is vastgesteld dat veel van de resten van de stad zijn vernield of verdwenen door bewoning en landbouwactiviteiten.

Toen enkele jaren geleden een Spaans bedrijf op de plek waar Balsa ooit lag een enorm kassencomplex wilde bouwen, protesteerde een groep inwoners van Tavira. Hun protest leidde ertoe dat het gebied een beschermde status kreeg en dat er geld is vrijgemaakt om opgravingen te doen.

In de zomer van 2019 zijn medewerkers van de Universiteit van de Algarve, de gemeente Tavira en het Centrum voor Wetenschap begonnen aan opgravingen op landbouw- en privéterreinen in Luz de Tavira. Er is een weg opgegraven die oost-west loopt, waaraan gebouwen stonden. Het is nog niet gelukt de stadsgrenzen vast te stellen. Dus dat is het doel voor de komende drie jaar. Waar begon en eindigde deze Romeinse stad?

Geschiedenis van Balsa

Misschien was Balsa al een nederzetting van de Feniciërs. De naam kan zijn afgeleid van het woord Baal dat in hun taal heer of god betekende. Feniciërs waren zeevaarders en handelaars afkomstig uit het huidige Libanon. In het gehele Middellandse Zeegebied en daarbuiten stichtten zij in de achtste tot zesde eeuw voor Christus handelsposten voor de handel in lood, zilver, ijzer en tin.

De geschiedenis van de stad Balsa zoals die aan ons is overgeleverd, begint echter in de eerste eeuw na Christus ten tijde van keizer Claudius toen Marokko toegevoegd werd aan het Romeinse Rijk. In de derde eeuw raakte de stad in verval. In de vijfde of zesde eeuw maakten een aardbeving en tsunami waarschijnlijk een einde aan de bewoning.

Balsa was een stad in een uithoek van het Romeinse Rijk en zeker niet de belangrijkste. Maar in Portugal (Hispania Lusitania) was Balsa de grootste havenstad. Lissabon was kleiner en Conímbriga was bij Balsa vergeleken een provinciestadje. Vanaf de derde eeuw neemt Faro het stokje van Balsa over. Tavira kreeg pas betekenis in de 15e eeuw.

Balsa is genoemd door een aantal schrijvers: geograaf Pomponius Mela (1e eeuw na Chr.), Plinius de Oude (1e eeuw na Chr.) en de geograaf Claudius Ptolemaeus (2e eeuw na Chr.).

Overzeese handel

Gnaeus Pompeius Magnus was een militair en politicus in de tijd van Julius Caesar. Hij kreeg de opdracht de piraten uit Cilicië (Cyprus) die de Middellandse Zee onveilig maakten, te verdrijven. Men gaf hem er drie jaar de tijd voor. Maar die had hij niet nodig want hij klaarde de klus in drie maanden (67 voor Chr.).

Balsa profiteerde van de periode van vrede en stabiliteit die daarop volgde en groeide uit tot een open havenstad met veel verkeer en contacten overzee. Door de strategische ligging was de stad belangrijk voor de handel met Noord-Afrika.

In de haven van Balsa kwamen schepen aan met koopwaar uit verre werelden zoals Rome (Italië), Cádiz (Spanje), Léptis Magna (Libië), Thamusida en Lixus (Marokko) en Cartenne (Algerije).

Hoe zag de stad eruit?

Balsa had een oppervlakte van zo’n 47 hectare inclusief buitenwijken en begraafplaatsen. Ter vergelijking: Olisippo (Lissabon) besloeg 26 hectare, Ossónobo (Faro) 22 hectare en Conímbriga (Condeixa-a-Velha) 24 hectare.

De stad had een eigen munt. Er waren verschillende wijken voor de verschillende standen: senatoren, plebejers, slaven en buitenlanders. Behalve een haven had de stad een forum of centraal plein, een theater, een begraafplaats, een stadion waar wagenrennen werden gehouden, verschillende badhuizen en pakhuizen. Het was een van de levendigste steden van de oostelijke Mediterranee. De stad was kosmopolitisch, er verbleven Romeinen, Grieken, Antiogiërs, Noord-Afrikanen en autochtonen.

Vanuit Balsa vond transport overzee plaats naar Rome, Andalusië en Afrika. Geëxporteerd werd onder andere metaal, geconserveerde en gedroogde vis, wol en kleurstof. Importproducten waren graan, olijfolie, wijn, goud, ivoor en fabrieksproducten. Bij opgravingen is materiaal aangetroffen uit het gehele Middellandse Zeegebied, bijvoorbeeld fijn aardewerk met een pottenbakkersinsigne uit Frankrijk.

Productie van garum

Behalve handel in goederen, waren er in de stad ook fabrieken. Daar maakte men garum (vissaus) en amfora’s die nodig waren om de garum in te doen. De Romeinen waren er dol op en de garum uit de Golf van Cádiz behoorde tot de meest gewilde in het Romeinse Rijk. Er was garum voor elke beurs. De prijs was afhankelijk van de gebruikte vissoort, dus A- en B-merken kende men toen ook al. De garum werd bewaard en vervoerd in aardewerken amfora’s die makkelijk te stapelen waren in een scheepsruim. Ze waren 25-30 centimeter rond, 50-100 centimeter hoog en kregen een stempel met de naam van de garumfabriek. Er waren in Balsa zes garumproducenten. Zij leverden hun producten onder hun eigen merknaam: AEMHEL, LEVGEN, IMETVSF, OLYNT, IVNIORVM, DASIMUSSTELI.

Archeologische vondsten en een levende getuige

Helaas is van de opgravingen niet veel te zien. Een ‘Open dag’ die in september 2019 was aangekondigd, bleek alleen voor genodigden. Zolang er nog geen Balsamuseum in Tavira is, kun je de archeologische vondsten bekijken in de volgende musea: Museu Nacional de Arqueologia in Lissabon, Museu Municipal de Faro en Museu Paroquial de Moncarapacho.

Je kunt ook een levende getuige bezoeken in het toeristencomplex Pedras d’el Rei (Santa Luzia) dat grenst aan Balsa. De vakantiehuisjes van dit complex zijn in de jaren 70 van de vorige eeuw gebouwd tussen olijf- en carobebomen. Bij huisje 46 staat een olijfboom die 2210 jaar oud is. Deze boom stond in de boomgaarden rondom de stad Balsa en diens bewoners hebben er olijven van geplukt of eronder in de schaduw gezeten.

De boom is 9 meter hoog, zijn kroon is bijna 10 meter breed, de stamomtrek is 7,8 meter. De boom verkeert nog steeds in goede gezondheid en staat op de lijst van de oudste bomen van Portugal.

Bronnen:

• Balsa. Memória Flutuante, documentaire RTP 2009.
• Luís Fraga da Silva: Balsa, cidade perdida. Tavira, 2007.