Wie wandelt in centraal-Portugal, komt op de meest afgelegen plekken huisjes en schuurtjes van bruin-oranjekleurige leisteen tegen met geschubde daken van dunne plaatjes gitzwarte lei, die doen denken aan de vroegere schoolse schrijfleitjes. Portugezen noemen de eerste vorm ‘xisto’ en de tweede toepassing ‘lasca do xisto’
Oorspronkelijk bestaat de substantie uit klei die onder druk in de loop van vele miljoenen jaren gevormd is tot leisteen. Vaak vind je in de stenen nog afdrukken van varens en andere planten.
De schoonheid van het Portugese binnenland
In Lousã en bij ons in de Serra do Açor zijn de bergen bezaaid met kleine leistenen dorpen, de Aldeias do Xisto. De bekendste zijn Cerdeira en Piódão. Tot voor kort waren ze grotendeels verlaten. De jongere generatie emigreerde naar grotere steden met vooruitzichten op een baan en de oudere bewoners zijn geleidelijk overleden. Veel van de kleine stenen huisjes liggen in puin, hun daken zijn lang geleden ingestort en de interieurs overgeleverd aan de regen en de bramen.
Lokale economie stimuleren
De laatste tien jaar wordt er echter hard gewerkt om de leistenen dorpen te renoveren en nieuw leven in te blazen. Zodoende worden niet alleen de huizen, maar ook de ambachtelijke, culinaire en culturele tradities in ere gehouden of hersteld. Dit moet de lokale economie een push geven. Toeristen moeten de weg vinden naar de plattelandsdorpen die zo lang verwaarloosd werden.
Veel huizen zijn sinds 2001 zorgvuldig gerestaureerd en verbouwd met behulp van traditionele methoden en materialen, dankzij een partnership met het Noorse Røros museum dat de kennis van de lokale ambachtslieden wilde behouden. Het is indrukwekkend om te zien met hoeveel vakmanschap de stenen muren worden opgebouwd; in onze fluviale omgeving zijn die vaak een combinatie van leisteen en rivierkeien in alle soorten en maten.
De oude huizen zijn gebouwd lang voordat de moderne gemakken hun intrede deden, zoals sanitair in huis en elektriciteit. De kleine ramen en deuren zijn niet meer van deze tijd en renovatie is niet persé ten behoeve van hedendaagse bewoning. De huisjes met hun specifieke dorpels en lateien worden beschouwd als cultureel erfgoed en de kozijnen en deuren daarom niet vervangen door kunststof.
De ADXTUR – Agência para o Desenvolvimento Turístico de Aldeias do Xisto – ziet het grote economische belang in van de duurzame ontsluiting van de ongerepte gebieden. En dan gaat het niet alleen om de huizen, maar ook om bestrating, de renovatie van levadas en andere waterwegen en het herstel van Romeinse paden, riviermuren en olijfmolens.
Culturele evenementen
De organisatie Aldeias do Xisto is een professionele club die werd opgericht om op verschillende vlakken initiatieven te ontplooien. Zij brengen wandel- en mountainbikepaden in kaart en bewegwijzeren deze, zij organiseren culinaire evenementen, openen Lojas do Xisto (winkels met lokale lekkernijen en snuisterijen) en prijzen rurale restaurants en accommodaties aan.
Ook zijn er regelmatig workshops, concerten en tentoonstellingen om bezoekers te attenderen op de schoonheid van de authentieke leistenen dorpen en wat ze aan cultureel erfgoed te bieden hebben. Cerdeira, bijvoorbeeld, organiseert van 12 tot 20 juli 2014 een openlucht kunsttentoonstelling met kleurrijke keramiek en andere beeldhouwwerken verspreid in het dorp en muziekvoorstellingen.
Onlangs werd in onze gemeente Oliviera do Hospital het dorp Aldeia das Dez – op de grens van ‘graniet’ en ‘leisteen’ – toegevoegd aan de 27 Aldeias do Xisto, en opende er een winkel met lokale lekkernijen en snuisterijen. Samen met de gemeente werden er vijf nieuwe wandelingen uitgezet die het leistenen karakter van de omgeving tonen. Tenslotte werd ons eigen rivierstrand in Alvoco das Várzeas op de lijst gezet van praias fluviais van de Aldeias do Xisto.
Recent werd een tweede, uitgebreidere editie van de gids Foge Comigo uitgegeven, prachtig geïllustreerd en met actuele adressen van dorpen, restaurants, accommodaties, rivierstrandjes en bezienswaardigheden. Verkrijgbaar bij de FNAC, € 20,-
Meer informatie over de Aldeias do Xisto vind je op de website www.aldeiasdoxisto.pt
Een uitgebreide winkel met producten uit de leistenen dorpen vind je in Coimbra, in het Fado ao Centro – Centro Cultural, Rua do Quebra Costas nº 7. Elke avond vanaf 18.00 uur is daar ook live fadomuziek.
Eén kanttekening is bij dit alles op zijn plaats: hoewel de organisatie Aldeias do Xisto de activiteiten onder de aandacht wil brengen van een zo’n groot mogelijk publiek, zijn de website en de gids alleen in het Portugees. Dat is jammer, niet alleen voor de lokale ondernemers, maar ook, en misschien wel vooral, voor de buitenlandse toeristen, die het gebied rondom ons vaak verrast vergelijken met het Italiaanse Val d’Aosta of het Oostenrijkse Tirol. Hopelijk gaan ook hier ooit de poorten naar het buitenland open!
Wat een prachtige onderneming. Zo zeer de moeite waard om behouden te blijven. Ik hou van Portugal en ben blij dat de oude historie hier en daar blijft bestaan. Het is zo uniek en zo bijzonder. Hoop dat ik dit alles nog eens kan gaan zien.
Heel veel dank voor de mooie verhalen. Ik geniet er steeds weer intens van.
Veel succes en liefs van,
Joke.
Tijdens een fietstocht met met mijn vriend stuitten wij op zo’n leistenen dorpje, Ermelo genaamd. Helemaal leeg en verlaten met vele sporen van bewoning. Terloops viel ons oog op een poppenwagen, kinderbedje en hingen stoofpannen aan een haak in een soort schouw. Vloeren waren er niet, als je de bodem van klei buiten beschouwing laat.
We waren erg onder de indruk van de ogenschijnlijk primitieve vorm van deze huisjes die ons nog het meest deden denken aan de plaggenhutten in Drenthe of IJsland.
Het doet me goed te lezen dat men nu probeert dit erfgoed voor het nageslacht te bewaren. Erg de inspanning van het bewaren waard!
Leuk en herkenbaar artikel Josephine, deze omgeving blijft me verrassen, vandaag een beetje verdwaald en weer prachtige, verstilde dorpjes met kapelletjes ontdekt!! Dit artikel gaat in onze info-map (nu de vertaling nog, grapje 😉