Soms ben ik een Don Quichot

Bioloog Jan Jansen doet al ruim vijfentwintig jaar veldonderzoek in de Serra da Estrela. Hij promoveerde op de biodiversiteit in het hoogste berggebied van Portugal. Jansen reist nog altijd minstens twee keer per jaar op en neer vanuit Nederland. Ik zoek de bevlogen veldbioloog thuis op.

Dierbare herinneringen

Ik stuitte bij toeval op de naam Jan Jansen, toen ik het internet af struinde op zoek naar informatie over de wetenschappelijke expeditie naar de Serra da Estrela in 1881. Jansen blijkt al sinds 1989 ecologisch onderzoek te doen in het gebied. Dit mondde onder andere uit in een Portugese en een Engelse versie van de Geobotanical guide of the Serra da Estrela en in het proefschrift Managing Natura 2000 in a changing world: The case of the Serra da Estrela (Portugal).

Nadat ik contact heb gelegd, word ik hartelijk onthaald in Nijmegen. Daar voorziet Jan Jansen me geestdriftig van een onuitputtelijke hoeveelheid achtergrondinformatie. Boektitels, namen van Portugese geestverwanten en dierbare herinneringen buitelen over elkaar heen in een poging bijna dertig jaar onderzoekservaring in één middag samen te vatten.

Padvinderij

“Ik ben in 1953 in Almelo geboren. Deze gemeente is groot geworden dankzij de textielindustrie, net als de plaatsen rondom de Serra da Estrela. Als kleine jongen sprong ik in het open boerenland over slootjes, speelde in de hooiberg en verzamelde glimmend rode appeltjes in het groene gras van de boomgaard. We verhuisden naar Apeldoorn, dat omgeven was door bossen. Daar ervoer ik als 7-jarige bijna dagelijks de ‘wildernis’: boompje klimmen, indiaantje spelen en heideplanten verzamelen voor mijn tuintje. Met mijn familie ging ik er regelmatig op uit om zwijnen en ander wild te kijken. We plukten bosbessen en raapten eikels om ze voor 2 cent per kilo te verkopen aan de kroondomeinen.

Mijn ouders zagen dat ik van de natuur hield en meldden me aan bij de padvinderij. Het clubhuis stond in de bossen, op steenworp afstand van paleis Het Loo. Toen ik op het lyceum zat in Winterswijk, maakte ik excursies naar steengroeves om fossielen te zoeken. Ook ging ik graag naar gebieden als Bekendelle en het Korenburgerveen.”

Gastvrijheid

Jan Jansen verhuisde naar Deventer waar hij eind jaren zestig gegrepen werd door de ‘flower power’, de ideeën van de Kabouters en het doemscenario van de Club van Rome. Het stadsleven trok en de aandacht voor de natuur verflauwde. Pas in militaire dienst tijdens een oefening op de Lüneburger Heide viel het kwartje. Hij wilde ‘iets met bosbouw’ doen. Die gedachte werd versterkt toen hij Wilde Planten las van Victor Westhoff.

Hij besloot biologie te gaan studeren aan de Katholieke Universteit Nijmegen waar Westhoff professor was in de geobotanie, de studie naar planten en plantgemeenschappen, in samenhang met de plek waar ze voorkomen.

Na zijn afstuderen in 1988 werd hij uitgenodigd om in het kader van het project ‘Europese Middelgebergten’ mee te werken aan een vegetatiekartering in de Serra da Estrela onder leiding van dr. Pim van der Knaap.

Jansen zegt: “Ik rook mijn kans. Al snel werd duidelijk dat in de Serra veel kennis ontbrak voor een goed natuurbeheer. Dankzij een beurs uit Duitsland kon ik in Portugal ‘echt’ vegetatiekundig onderzoek doen.”

Het gebied en zijn bewoners stalen onmiddellijk zijn hart. “Zo gastvrij! Ik leerde al snel de plaatselijke likeur kennen en werd verwend met versgebakken forel uit de Zêzere rivier. De gastvrouw vroeg steeds: “Mais?” (“Meer?”), en ik zei ja, in de veronderstelling dat ze het graangewas bedoelde!”

In 1992 vroegen de autoriteiten van het natuurpark hem een excursie te leiden voor biologen van verschillende Portugese universiteiten. “Dat aanbod heb ik uiteraard meteen aanvaard. Vanaf 1994 kon ik veldwerk doen en in ‘96 vroeg de Universiteit van Lissabon me om het gebied te inventariseren in het kader van Natura 2000, een Europees netwerk van beschermde natuurgebieden. Dit netwerk vormt de hoeksteen van het beleid van de EU voor behoud en herstel van biodiversiteit. Ik maakte meer dan 1500 opnamen van de meest uiteenlopende biotopen in de Serra da Estrela.

Samen met Elvira, mijn toenmalige vriendin en huidige echtgenote, heb ik een ongelooflijk paradijselijke tijd gehad met wonderbaarlijke ontdekkingen in de natuur op ‘de schedel van Portugal’, zoals de Serra door de beroemde plantensocioloog Josias Braun-Blanquet genoemd is.“

Uniek mosje

Jan Jansen werd adviseur voor het ICN, het Portugese Instituut voor Natuurbehoud. Zijn kennis over de Serra kreeg onder andere vorm in de reeds genoemde geobotanische gids, die helaas al een tijdje is uitverkocht. “De nieuwe herziene versie – inclusief aandacht voor de wandelroutes onder de titel Trilhos Verdes – ligt klaar voor de drukker, maar het wachten is op subsidie van de autoriteiten in Manteigas”, zegt Jansen, die in dertig jaar noodgedwongen geleerd heeft geduld te oefenen als het gaat om samenwerking met de grillige Portugese autoriteiten.

“Het probleem is vaak dat men uit onwetendheid het gebied niet op waarde weet te schatten”. Als voorbeeld noemt hij het unieke mos, dat hij ontdekte bij de Poço do Inferno, en dat naar hem is genoemd: het ‘Jansens vedermos ofwel Fissidens jansenii’. “De gemeente Manteigas – ‘de stad van de biodiversiteit’ – heeft nu uitgerekend bij die waterval canyoning mogelijk gemaakt. Als mensen daar naar beneden roetsjen, gaat dat mosje voor altijd verloren.”

Wat trekt je zo aan in het gebied?

“De oud-directeur van het park zei ooit: ‘De Serra da Estrela is als een ongrijpbare prinses, die zich alleen door verleiding laat veroveren’. Het gebied trekt me iedere keer weer naar zich toe. Je ziet er een enorme variëteit aan geomorfologie, klimaat, flora, fauna en plantengemeenschappen. Het gebergte is nog niet helemaal ontsloten en de ‘vooruitgang’ gaat er langzaam. Het is mogelijk om als het ware een reis in de tijd te maken.

Het heidelandschap is bijvoorbeeld grotendeels intact door de traditionele toepassing van het heidelandbouwsysteem. Het is één van de zuidelijkst gelegen heidelandschappen in Europa. Daardoor kan de Serra als referentiegebied fungeren voor de Nederlandse heidegebieden, ook belangrijk in verband met de klimaatsverandering.”

Waterleverancier

Boeren en herders met hun schaapskuddes hebben een belangrijk aandeel in de instandhouding van de biodiversiteit. “De heiboer in de Estrela verbindt de verschillende biotopen via zijn traditionele beheer met elkaar, daar waar in Nederland een enorme versnippering plaatsvindt. Hij voldoet zijn leven lang al ruimschoots aan de eisen vanuit Brussel, zoals de Vogel-, Habitat-, Water- en Nitraatrichtlijnen. Dankzij hem hoeven er geen dure natuurherstel- of saneringswerkzaamheden te worden uitgevoerd als gevolg van vervuiling.”

Net als de Veluwe in Nederland omvat de Serra een aantal belangrijke ecosystemen die zonder het werk van de heiboer zullen verarmen. Ook is de Serra da Estrela indirect een belangrijke waterleverancier, bijvoorbeeld van Lissabon. Het zou mooi zijn, zegt Jansen, wanneer alle belanghebbenden hun schouders zouden zetten onder het behoud van dit unieke gebied.

Aan Jan Jansen zal het niet liggen. Hij leverde inhoudelijke bijdragen aan het CISE (Centro de Interpretação da Serra da Estrela) in Seia en aan het Ecomuseum in Belmonte en heeft contact met mensen die aan de wieg staan van de Serra da Estrela als ‘Ecopark’. In samenwerking met de Quinta Vale do Mondego nabij Guarda organiseert hij met zijn eenmansbedrijfje Pan & Demeter elk jaar een geobotanische workshop (helaas in 2016 al volgeboekt).

Ondanks het gevoel dat hij soms als Don Quichot tegen windmolens vecht, blijft hij zich onvermoeibaar inzetten voor de natuur in Nederland én Portugal.

Aanvullende informatie

Proefschrift Managing Natura 2000 in a changing world: The case of the Serra da Estrela (Portugal). (PDF, 58,8 MB).