Aristides de Sousa Mendes do Amaral e Abranches, de Engel van Bordeaux

Iedereen kent Oskar Schindler, de man die in de Tweede Wereldoorlog duizenden Joden redde. De naam Aristides de Sousa Mendes do Amaral e Abranches (1885-1954) is veel minder bekend. Deze Portugese consul-generaal in Frankrijk verwierf de eretitel ‘engel van Bordeaux’ toen hij in juni 1940 duizenden vluchtelingen aan visa voor Portugal hielp, zeer tegen de zin van Salazar. Het kwam Sousa Mendes, vader van 14 kinderen, duur te staan.

In Cabanas de Viriato (district Viseu) staat een imposant 19de-eeuws herenhuis, Casa do Passal. Het was generaties lang eigendom van de katholieke en aristocratische familie Sousa Mendes, totdat het in de jaren ’50 werd verbeurd aan de bank en tot een ruïne verviel. Sinds een paar jaar ontfermt een stichting zich over de nalatenschap van de voormalige consul-generaal. Het huis wordt verbouwd tot museum.

Vluchtelingen

Vanaf Hitlers machtsovername in 1933 vluchtten veel joden naar andere Europese landen. Portugal was weliswaar een dictatuur, maar niet anti-semitisch. De val van Parijs en de invasie van Nederland in 1940 zorgde voor een extra stroom vluchtelingen richting zuid-Franse grens. Een visum zou hen in staat stellen via een veilige corridor door Spanje naar Portugal te reizen, en van daaruit – als je geld had– naar andere delen van de wereld, met name de Verenigde Staten en Zuid-Amerika.

Portugal was officieel neutraal, maar officieus pro-Hitler. Onder het dictatoriale bewind van Antonio de Oliveira Salazar was een richtlijn uitgevaardigd – de beruchte “Circular 14” – die het zijn diplomaten verbood visa te verlenen aan vluchtelingen, waaronder expliciet joden, Russen en statenlozen, vaak anti-fascisten.

Sousa Mendes kon het niet over zijn hart verkrijgen de mensen, die ten einde raad aan de deur van het consulaat aanklopten, een visum te weigeren. Toen de stroom aanzwol, gaf hij in een week tijd ongeveer 30.000 visa uit, waarvan 10.000 aan joden. Aristides maakte daarbij geen onderscheid naar rang of stand. Hij zette met hulp van zijn zoons, enkele stafleden en een rabbi een ‘lopende band’ op om zoveel mogelijk mensen te kunnen bedienen. Hij voorzag elk velletje papier dat er te vinden was, van zijn handtekening en stempel. Op deze manier werden ook de leden van de familie Rotschild en het voltallige Belgische kabinet gered.

De tienduizenden vluchtelingen van wie na verloop van tijd het visum was verlopen, of die al clandestien in Portugal verbleven, kwamen terecht in Lissabon en Estoril, maar werden ook geïnterneerd in kampen in strand- en kuuroorden als Sintra, Cascais, Caldas da Rainha, Figueria da Foz, Luso, Buçaco en Curia.

Zware straf

Salazar strafte Sousa Mendes zwaar voor zijn daad van ongehoorzaamheid. Hij werd ontheven van zijn diplomatieke post en kwam, samen met de rest van zijn familie, op een zwarte lijst terecht. Zijn kinderen mochten niet studeren of een officiële baan hebben. De bank confisqueerde het ouderlijk huis om de schulden te dekken. Op deze manier werd deze illustere en gerespecteerde familie verpletterd.

De enige hulp kwam van de Joodse Vereniging in Lissabon, die de familie Sousa Mendes in zijn gaarkeuken voedde en de medische rekeningen betaalde. Aristides de Sousa Mendes stierf totaal berooid op 3 april 1954 in het Franciscaanse ziekenhuis in Lissabon. Hij werd begraven in een geleende pij.

Sousa Mendes had zijn kinderen gesmeekt zijn naam te zuiveren. De eerste erkenning kwam van Yad Vashem, die hem in 1966 tot “Rechtvaardige onder de Volkeren” benoemde. Na bemiddeling van het Amerikaanse congres – een van de zoons was uitgeweken naar Californië – werd Aristides in 1988 in ere hersteld en postuum tot ambassadeur gepromoveerd. President Mario Soares bood excuses aan. In 2007 werd Sousa Mendes derde op de lijst van “De grootste Portugees aller tijden”, na Salazar (sic!) en de communistenleider Álvaro Cunhal. Het gezicht van Aristides de Sousa Mendes verscheen op postzegels in verschillende landen.

75 Jaar na de moedige daad van Sousa Mendes is de restauratie van Casa do Passal in volle gang. Het wordt ongetwijfeld een prachtig eerbetoon aan een Portugese held.

Meer informatie

• Sousa Mendes foundation (website)
• Sousa Mendes foundation (op Facebook, met actueel nieuws)
• De film ‘Disobedience: The Sousa Mendes Story” wordt af en toe in Portugal vertoond.