Een Vlaming in Portugal

“Beroemd? Ik, een Vlaming in Portugal? Omdat je me overal tegenkomt? Nou ja, op het Portugalforum zie je me wel eens, klopt. Ik heb daar net een gedicht op staan van Remco Campert: een goede Portugese vertaling heb ik nodig voor een optreden straks.

Door gastcolumnist Jan Geerlings

Ik vind het goed mijn vertaling voor te leggen aan andere Nederlandstaligen en heus niet om de letterlijke vertaling alleen: een gedicht is meer dan een woordenverzameling en het is moeilijk om er in een Portugese vertaling precies uit te halen wat een Nederlands gedicht in zich heeft. En omgekeerd, natuurlijk.

Ja, ik houd m’n hart vast: welke reacties komen er op het scherm, want je weet dat er op het forum niet altijd even serieus gereageerd wordt door sommige onnozelaars die het negatieve zeuren in het bloed hebben en die ik nooit op de poëzie-avonden tegenkom. Gelukkig heb ik al een paar mooie veranderingen binnen.

Ik weet het, hou je koest, jij komt soms ook wel op mijn poëzie-avonden “in de provincie” maar daardoor worden we niet beroemd, alsof dat zou moeten, trouwens… Op het moment kom ik je ook elke week tegen met nog een paar andere Nederlanders bij onze Portugese conversatie in een koffiehuis over een prachtig Portugees jeugdboek van Miguel Sousa Tavares dat we aan het vertalen zijn, Ismael & Chopin.

Belgische week in Lissabon

De Belgische ambassadeur in Lissabon heeft me vorige week gevraagd of ik deelneem aan de Belgische week in oktober als er een programma Belgische cultuur, van literatuur tot en met dans plaatsvindt in de Portugese hoofdstad. Belgische kunstenaars zullen exposeren en als antwoord op zijn vraag ik doe heel graag een voorstelling over Pessoa in de residentie van de ambassadeur.

Natuurlijk heb ik ja gezegd: ik ga er graag heen als Vlaming die goed Portugees spreekt en leest. Het gedicht van Remco Campert vind ik prachtig om de culturele week mee te beginnen: goede poëzie vertelt voor mij in kleine eenvoudige bewoordingen een verhaal, een gevoel en ik lees die gedichten graag op dezelfde manier voor: met een kleine mond op een eenvoudige manier.

Remco Campert

Sommige poëzie
is met een klein mondje nog
kleinere dingen zeggen
erwtjes blazen naar de zon,
net zoals een kleintje koffie
wanneer je
omkomt van de dorst.

As vezes poesia é
com boca pequena
dizer coisas ainda
mais pequenas,
soprar ervilhas para o sol
como uma bica curta se
morreres de sede. 

Verschil zie ik nauwelijks in vorm en inhoud van de poëzie in Portugal en Nederland/België. Ik vind het eerlijk gezegd gemakkelijker om vanuit het Portugees naar het Nederlands te vertalen maar elke vertaling zal toch de inhoud van het gedicht goed moeten weergeven: voor mij is de inhoud belangrijker dan de vorm.

Portugees studeren

Ja, soms mis ik wel het omgaan met literatuur zoals ik dat in België en Nederland deed. Maar daarom heb ik besloten vanaf het moment dat ik met mijn man een kleine tien jaar geleden in de Serra da Estrela neerstreek, me met de Portugese taal bezig te houden.

Op de universiteit van Coimbra ben ik Portugees gaan studeren, bijna een jaar fulltime, dat wil zeggen 22 uur college in de week, een verdiepingscursus Pessoa, Portugees voor buitenlanders, hedendaagse geschiedenis, islamitische kunst en Europese studies… ach, diep ben ik er ingedoken, in Portugal en het Portugees. ’s Avonds ging ik naar de bibliotheek, studeren.

Hard werken was het, maar je kon er lekker eten in de mensa-achtige restaurants voor maar €1,50. En nog steeds bezoek ik mijn professora linguistica om m’n Portugees te vervolmaken. Waarom?

Volksontwikkelaar

Mijn man noemt mij een volksontwikkelaar, “je wilt altijd de mensen iets leren, iets meegeven” zegt hij en dat heeft natuurlijk met mijn onderwijsachtergrond in België te maken en mijn werk voor het Rotterdamse Poetry International.

Waar het ook mee te maken heeft is mijn rol als Moeder-Overste in het gezin waarin ik opgroeide: ik ben de oudste van 9 kinderen en vervulde inderdaad de rol van iemand die alle anderen wel wilde leren hoe het moest… klinkt veel te simpel, want hoe het allemaal écht zit is heus wel wat ingewikkelder.

Aan mijn ouders heb ik mijn interesse in de cultuur te danken en als ik naar mijn broers en zusters kijk, zie ik hoe de culturele zaden van mijn ouders zijn “gevallen”: een kunstschilder, een leider van een tango-orkest, een gitaarbouwer, een acteur en ga zo maar door. En dat alles alles onder de uitspraak van mijn vader dat cultuur belangrijker is dan kennis. Nee, ik heb het niet van een vreemde.

Poetry

In 1979 was er het moment waarop ik m’n eerste boek van Pessoa in handen kreeg. Het waren z’n gedichten, prachtig vertaald door August Willemsen. Maar al ver voor die tijd in het begin van de lagere school klom ik op tafel en stoel om gedichtjes te declameren: de poëzie had me al vroeg te pakken en ik wilde graag iedereen die ik kende laten meeprofiteren van gedichten. Natuurlijk, in m’n tienerjaren heb ik het zelf ook geprobeerd, gedichten schrijven. Maar toen ik ze later nog eens onder ogen kreeg, was ik blij dat ze nooit gedrukt waren.

In 1984 startte mijn “carrière” bij Poetry International. Tijdens de poetryweek interviewde ik dichters voor radio Rijnmond en presenteerde ik ’s avonds in de volle zaal dichters als Herman de Coninck, Jules Deelder, Bernlef, Campert, Buddingh. Ach, het was voor mij en voor heel veel anderen een feestelijke week van de vooral Nederlandstalige poëzie.

Het is nog steeds een jaarlijks terugkerende literaire week, maar het gaat nu vooral om internationale poëzie en je merkt duidelijk dat de afstand tussen publiek en dichters een stuk groter is dan in de jaren ’80 en ’90.En nu? Ik ga nu “de boer op”: men vraagt mij om op verschillende plekken in het land over poëzie te vertellen en gedichten te declameren.

Jong en oud

En wat ik erg leuk vind zijn mijn bijna wekelijkse bezoekjes aan bejaardentehuizen zoals bijvoorbeeld in Loriga, aan de voet van de Serra da Estrela waar ik poëzie voorlees. De mensen luisteren graag en ik doe er niet aan analyse.

Helaas wordt poëzie op de meeste scholen door docenten nog steeds kapot geanalyseerd. Leerlingen van rond de 15 hebben gruwelijk de pest aan gedichten omdat ze zelf niet aan de slag kunnen maar de analyse van de meester als ‘kennis’ naar binnen moeten slurpen… zo houd je geen poëzieliefhebbers over in België of Portugal en is de officiële tweedaagse rouw om de dood van Eusebio veel belangrijker.

Laat de kinderen een gedicht schrijven over Eusebio’s dood… Misschien overdrijf ik omdat er bijvoorbeeld in Coimbra op middelbare scholen wel de gelegenheid wordt gegeven om met elkaar over inhoud en vorm van poëzie te praten, maar probeer dat maar eens in een stad als Aveiro… niks van dat alles.

Mijn dorp

Nee, op mijn dorp hier in Portugal is geen belangstelling of begrip voor poëzie… poëzie begint bij mij, op de steen bij de poort: “o que for quando for é que será o que é”, wat zal zijn wanneer het zal zijn, zal zijn wat het is (Pessoa).

Ik kom uit een dorp in België waar nogal wat Turken woonden. De mannen werkten en de vrouwen zaten thuis zonder te communiceren met de plaatsgenoten: ze kenden geen Vlaams. Als ik hier in Portugal om me heen kijk, zie ik datzelfde gebeuren bij de Engelse immigranten: onderling in de “motherlanguage” en buiten de deur niet tot nauwelijks Portugees.

Ik wil dat de buitenlanders die hier komen wonen, leren communiceren in het Portugees. Pas dan lééf je in Portugal en dat geldt natuurlijk ook voor Nederlanders en Belgen die ik graag in kleine groepjes meeneem op mijn reis door de Portugese taal.

Ik denk dat ik de bejaarden aan wie ik een half uur voorlas om daarna een half uurtje te praten, dat ik die mensen wel blij gemaakt heb: als ik een paar minuten te laat kwam, zaten ze op hun stoel te schuifelen en bleven maar vragen waar ik bleef. De meesten waren boven de 75 en behoren tot de generatie die amper kan lezen en schrijven en iedereen heeft een of meer kinderen in het buitenland op wie ze trots zijn.

Nee, wees niet bang, ook voor jongeren heb ik veel belangstelling: wacht maar af straks in april op het culturele festival in Oliveira do Hospital…”