Rondkomen van het Portugese minimumloon

Hoe kun je in hemelsnaam rondkomen van het Portugese minimumloon? Dat vragen Noord-Europeanen zich af als ze horen dat dat slechts €760 bruto per maand bedraagt (augustus 2023). In welvaartsvergelijkingen gaat het al snel over het minimumloon, dat is immers een keihard verifieerbaar getal. En ongeveer een kwart van de Portugese arbeiders verdient dat minimumloon.

Inkomens houden de Portugalliefhebber bezig. Als Portugal Portal op de website of op het forum een opmerking over prijzen maakt, slepen reageerders het Portugese minimumloon er direct aan de haren bij. De vaststelling dat het minimumloon in Nederland (€1995 per maand, augustus 2023) meer dan het dubbele is van dat in Portugal en dat de prijzen niet dubbel zo hoog zijn, is veel te eenvoudig. In dit artikel probeer ik de lezer te helpen de situatie te begrijpen, zonder een wetenschappelijke onderbouwing te willen leveren of volledig proberen te zijn. Ik benoem een aantal aspecten die verklaren hoe Portugese minimumloners rond kunnen komen. Om de boel niet verder te compliceren vergelijk ik alleen met de Nederlandse realiteit, de Vlaamse zal daar misschien soms van afwijken maar toch veelal in dezelfde orde liggen.

Hoe komt João Pequeno door de inverno?

Hoe komt Jan Splinter door de winter? Van de genoemde verklaringen in dit artikel zijn er op iedere minimumloner vaak meerdere van toepassing. En ieder geval staat weer op zich, cada caso é um caso zoals we in het Portugees zeggen. Maar na het lezen van de volgende mogelijke verklaringen begrijpt de lezer wat beter hoe de Portugese minimumloner overleeft.

1. Netto is soms hoger dan bruto

Op het minimumloon wordt geen loonbelasting ingehouden, slechts 11% sociale lasten. Van die maandelijkse €760 gaat dus €83,60 af. Maar veel werknemers krijgen een vergoeding voor lunchkosten, die tot €6 per daadwerkelijk gewerkte dag onbelast is. Niet zelden is dat belastingvrije bedrag ook wat door de werkgever, en zeker door overheden, wordt betaald. Bij 20 werkdagen is dat (20*6=) €120 en krijgt de werknemer aan het einde van de maand (760-83,60+120=) €796,40 op de bankrekening bijgeschreven. Netto is dan dus hoger dan bruto.

2. 14 keer uitbetaald

In Portugal is een volledige maand vakantiegeld en een volledige maand kerstgeld bij wet verplicht. In Nederland is het minimumvakantiegeld 8% per maand dus in totaal 96%, net geen volle maand, kerstgeld is niet wettelijk geregeld. Wil je het Portugese minimumloon afzetten tegen de Nederlandse maatstaf van 12,96 dan moet je dus niet rekenen met €760 maar met €821.

3. Extra uren en toeslagen

In allerlei sectoren, de bouw en de boeren voorop, werken arbeiders van oudsher meer dan de acht uur per dag die in de tweede helft van de vorige eeuw als standaard is bedacht. Werktijden werden namelijk ooit simpelweg bepaald door de werkomstandigheden. Was het nog licht en regende het niet, dan ploegde de boer voort en metselde de bouwvakker nog een extra muurtje. Stel dus dat je een herverbouwinkje laat uitvoeren, kijk er niet van op als de bouwvakkers zomaar negen of tien uur per dag aan het werk zijn. Evenzo zijn er nogal wat werkzaamheden waarbij toeslagen van toepassing zijn, bijvoorbeeld omdat er in het weekeinde wordt gewerkt. Dit soort toeslagen komen vaker voor bij laagbetaalde werkzaamheden. Door die extra uren en toeslagen komt de minimumloner nog wel eens met flink wat extra euro’s thuis.

4. Arbeidsparticipatie

Deeltijdwerken is in Portugal lang niet zo gebruikelijk als in Nederland. Portugezen werken vaak gewoon een volledige baan, en dus zitten tweeverdieners vaak echt op 200% in plaats van op 140% of 150% zoals in Nederland gebruikelijk is. Natuurlijk wordt dit ook ingegeven door de noodzaak, dus je kunt het ook omdraaien en stellen dat de hoge arbeidsparticipatie in Portugal wordt veroorzaakt door de lagere lonen. De Portugese tweede verdiener zou best minder uren willen werken maar kan dat niet. De Portugese tweede verdiener ontvangt dus soms in harde euros bijna het zelfde als de Nederlandse lotgenoot, maar moet er wel veel meer uren voor werken.

5. Zwart geld

De zwarte economie van Portugal is een stuk kleiner dan de Nederlandse, maar er is een belangrijk verschil. Het Nederlandse zwarte geld circuleert vooral in de kringen van de georganiseerde misdaad, terwijl in Portugal het zwarte geld vooral bij de gewone mensen terechtkomt, en dus ook bij de minimumloners. Vaak gaat het om kleine bedragen, de bouwvakker die iedere dag een uurtje extra werkt en dat ‘onder de tafel’ betaald krijgt, of de automonteur die alleen de onderdelen op de factuur zet en de uren ernaast betaald krijgt. Zwart geld leidt in Portugal dus niet tot extra verkoop van dure horloges maar tot een wat beter leven van de gewone mensen.

6. Sommige minimumloners zijn geen echte minimumloners

Natuurlijk zijn er heel veel echte minimumloners maar tegelijkertijd zijn er ook vele duizenden Portugese residenten die om fiscale redenen slechts het minimumloon verdienen. In Portugal kun je als eigenaar/directeur van een rechtspersoon (een Lda bijvoorbeeld) gewoon het minimumloon verdienen terwijl het bedrijf misschien tonnen winst maakt. Er zijn andere, 100% legale, manieren om meer geld uit die rechtspersoon te halen zonder daar heel veel sociale lasten of inkomstenbelasting over te moeten betalen. Maar je kunt ook naast je minimumloonbaantje bijverdiensten hebben, gewoon omdat dat hard nodig is.

7. Gezinsinkomen

Veel minimumloners zijn vrouwen en jongeren. Portugal blijkt nog best traditioneel. De minimumloner is nogal eens een aanvulling op een hoofdinkomen, of bevindt zich in een startfase. Ook zijn veel minimumloners tijdelijke arbeiders. Je kunt voorzichtig concluderen dat nogal wat minimumloners een extra inkomen genereren. En dat het gezinsinkomen dus alles bij elkaar nog best heel redelijk kan zijn.

8. Lang thuis blijven wonen

Bijna iedere jongeling wil zo snel mogelijk het ouderlijk nest verlaten maar het probleem zit ‘m natuurlijk in dat woord ‘mogelijk’. In Portugal is het heel normaal dat kinderen tot laat in de twintig of zelfs tot dik in de dertig bij pa en ma blijven huizen. Daarmee kunnen ze flink sparen voor een eigen woning en dat drukt de vaste maandlasten. Vooral voor de minimumloner is deze springplank van groot belang. In Noord-Europa wordt dat gebrek aan zelfstandigheid, de dertiger die bij pa en ma woont, gezien als een gebrek aan levensvreugde. In Portugal wordt dat juist gezien als een groot goed: wat fijn dat je ouders je zo’n enorme sprong in het leven kunnen meegeven. Al zijn er natuurlijk heel wat Portugese jongeren die liever zelfstandig zouden gaan wonen.

9. Huis delen

De alleenstaande minimumloner kiest er nog wel eens voor om ‘op kamers’ te gaan. Een kamer huren in een huis of appartement met gemeenschappelijk gebruik van keuken en badkamer. Iets wat als student heel gezellig kan zijn maar wat je niet verwacht bij iemand op latere leeftijd. Maar wel een manier om de huisvestingskosten sterk te beperken.

10. Vermogensoverdracht

In Portugal mag je in rechte lijn schenken en erven zoveel je maar wilt, zonder belasting te hoeven betalen. Hier dus geen ‘jubelton’ of vrijstellingsberekeningen tot achter de komma. In rechte lijn (let op opa’s en oma’s!) mag belastingvrij met vermogen worden geschoven. En dat gebeurt ook. Portugese ouders blijven niet tot aan hun dood op hun zak centen zitten, zodat de kinderen dat geld pas krijgen als ze het eigenlijk niet meer nodig hebben. Het tegenovergestelde is het geval. Ouders en zelfs grootouders financieren het huis mee zonder dat de Finanças (de Portugese belastingdienst) daarvan meevreet. En terecht eigenlijk, over dat geld is immers al inkomstenbelasting betaald, en oma kan er beter een huis voor haar kleindochter voor kopen dan een Italiaanse sportauto voor zichzelf.

11. Vakantie

Vakantie is in Noord-Europa bijna synoniem voor reizen naar het buitenland. In Portugal betekent vakantie vooral dat er niet hoeft te worden gewerkt. Geslapen wordt er tijdens de vakantie meestal in het eigen bed. Grofweg driekwart van de Portugezen gebruikt de vakantiedagen en het vakantiegeld om wat te verspijkeren aan de eigen woning en om hoognodige investeringen te realiseren. Wat is het toch fijn als je in een warm land woont. Er is geen noodzaak om ver van huis de zon te gaan aanbidden, een paar weken zonder agendadwang is verkwikkend genoeg.

12. Gezondheidszorg is gratis

Portugal kent een staatsgezondheidssysteem, het SNS, dat vrijwel geheel gratis is voor iedere resident. Wie zich in Portugal vestigt kan zich gewoon laten inschrijven bij de gezondheidsdienst en heeft in de meeste gevallen vanaf dat moment recht op gratis gezondheidszorg met slechts hier en daar een kleine eigen bijdrage . Er is regelmatig kritiek op het SNS en daarom is er een scala aan private ziekenhuizen en klinieken en zijn er ook extra ziektekostenverzekeringen die je kunt afsluiten. Maar de basis is gratis en is in principe ook voldoende. Minimumloners in Portugal zijn dus geen geld aan een ziektekostenverzekering kwijt en hebben ook geen eigen risico van honderden euro’s. En voor de kleine eigen bijdragen kunnen ze een vrijstelling krijgen.

13. Boodschappenmandje

De Portugese minimumloner heeft een heel ander boodschappenmandje dan de gemiddelde Nederlander. Meer vis, veel meer groenten, minder frisdrank, minder snacks, geen kant-en-klaarmaaltijden. Dat scheelt in de portemonnee. Daarnaast is de Portugese supermarkt goedkoper dan de Nederlandse, dat werd nog niet zo lang geleden bevestigd in een onderzoek waar we al eerder over schreven. In de supermarkt is de Portugese minimumloner dus goedkoper uit.

14. Het maximale uit het eten halen

Iedereen in Portugal weet dat het lekkerste stukje van de vis het wangetje is, en dat verdwijnt in Noord-Europa vaak met de rest van de kop zo in de vuilnisbak. Net zoals het spreekwoordelijke neusje van de zalm. Waarmee ik wil zeggen: in Portugal wordt heel veel uit het voedsel gehaald en veel minder weggegooid. Wel eens varkensoortjes geproefd? Dat bedoel ik.

15. Moestuin

In een land waar zo’n tien miljoen mensen wonen op een oppervlakte van twee keer Nederland, is het niet zo moeilijk zelf iets te verbouwen. Ook al omdat in het Portugese klimaat alles altijd groeit. Tel daar de weggeefcultuur bij op en heel wat Portugese minimumloners zijn weer een beetje geholpen. Met weggeefcultuur bedoel ik de gewoonte om de (meestal grote) overproductie van de moestuin te delen met buren en familie. Waar ik woon worden zoveel sinaasappelen, tomaten en citroenen gedeeld dat ik me afvraag wie die eigenlijk nog in de supermarkt koopt…

16. Autorijden

Autorijden is per definitie duur in Europa, ook in Portugal. De aanschafprijs van een auto is hoog. Maar in het totale kostenplaatje van autorijden zijn een aantal belangrijke verschillen. De ‘wegenbelasting’ is in Portugal veel lager dan in Nederland, tot soms wel 80%. Daartegenover staat dat veel Portugese snelwegen tolwegen zijn, maar die hoef je natuurlijk niet te gebruiken. Verzekering is ook een stuk goedkoper, evenals onderhoud. En natuurlijk rijden er in Portugal meer ouwe barrels rond, het klimaat is nu eenmaal de auto beter gezind. Zo is een auto voor een minimumloner toch bereikbaar en een stuk goedkoper dan voor de Noord-Europese minima.

17. Kinderopvang

Kinderopvang bestaat in Portugal net zoals in Nederland en ook heeft familie, opa en oma voorop, een rol in de opvang van de kinderen. De rol van de familie is in Portugal echter groter dan in Nederland, en dus andersom de rol van de kinderopvang minder. Portugal is traditioneler en daardoor een stuk goedkoper voor de ouders. De kinderen houden er een versterkte band met de grootouders aan over. Wat in Portugal ook nog hier en daar voorkomt, is dat een grootouder intrekt bij de kinderen en kleinkinderen. Dan wonen er drie generaties onder één dak. Iedereen levert privacy in maar qua kosten scheelt het enorm en het is heel praktisch.

18. Solidariteit

Portugal kent een netwerk van voedselbanken met uitdeelpunten over het gehele land. Dit is een puur particulier initiatief met als enige staatssteun dat giften aan de voedselbank fiscaal aftrekbaar zijn. Naast deze formele voedselbanken zijn er ook informele initiatieven, er is bijvoorbeeld een school in mijn buurt waar de wat welgesteldere ouders voedsel achterlaten voor de ouders die het minder breed hebben. Dat gaat allemaal nogal anoniem en is puur gebaseerd op solidariteit. Zo zijn er ook kringloopwinkels waar mensen goederen gratis of voor weinig geld kunnen halen, net zoals de voedselbanken bemand door vrijwilligers. Als er al verkocht wordt dan komt dat geld ook weer ten goede aan de behoeftigen. Ook heel mooi zijn faceboekgroepen waar mensen directe hulpvragen kunnen stellen, de respons is vaak hartverwarmend. Wie fiscaal vriendelijk wil doneren aan de organisatie van voedselbanken kan hier klikken.

19. Subsidies en kortingen

De Portugese grondwet en het hele Portugese politieke systeem kende een herstart in de jaren zeventig, toen het socialisme hoogtij vierde in Europa. Toen werd ook het minimumloon in Portugal ingevoerd. En net zoals in Nederland zijn er allerlei regelingen om de zwaksten in de samenleving te beschermen en de minderverdieners een steuntje in de rug te geven. Maar in Portugal gaat dat nog wat verder. Zo bestaat er een speciaal elektratarief voor minderverdieners. En zo krijgen grote(re) gezinnen korting op de waterrekening. Minimumloners hoeven geen onroerendezaakbelasting (IMI) te betalen. Er is een ‘familiehulp’ in contanten voor families met weinig vermogen. Schoolmaaltijden zijn gratis voor kinderen van minderverdieners (en dat zijn geheel volgens Portugese eetgewoonten natuurlijk warme maaltijden). Ook in ad-hocregelingen worden laagverdieners nogal eens vrijgesteld van meebetalen. Portugal is een specialist in inkomensherverdeling, de solidariteit met de minderverdiener is groot.

20. Wettelijk afdwingen

Het Portugese socialisme gaat nog een stapje verder en dwingt de ondersteuning van de minima gewoon af. Bij wet is het benzinestations verplicht om altijd een goedkope brandstof zonder luxe toevoegingen aan te bieden. Dus overal in Portugal tank je de goedkope diesel en benzine die we in Nederland alleen kennen van de witte pomp. Bij wet is het banken verplicht om een bankrekening met bankpas aan te bieden tegen een maximale kostprijs van €0,40 per maand. Dat is €4,80 per jaar. Dat ben je in Nederland meestal per maand al kwijt. Maken deze dingen heel veel uit voor de Portugese minimumloner? Alle beetjes helpen, en die bankrekening is belangrijk om volledig mee te kunnen blijven doen in de huidige samenleving.

Resumerend

Ik wil op geen enkele wijze de grote uitdaging waar de Portugese minimumloner voor staat bagatelliseren. Ik probeer slechts uit te leggen hoe deze minimumloner de eindjes aan elkaar tracht te knopen, waarschijnlijk met een samenstel van bovengenoemde factoren. In mijn boek schreef ik al over de armoede die vaak onzichtbaar is maar wel degelijk bestaat, ook al haalt ze de statistieken niet altijd. Als we met een Nederlandse bril naar Portugal kijken dan doen we dat vanuit een luxepositie. Maar dat is niets nieuws. Anderzijds, er zijn meer EU-landen met een lager minimumloon dan Portugal, dan met een hoger. Maar zoals in het begin van dit artikel al geschreven: cada caso é um caso.

Dit artikel verdedigt niet, het probeert slechts de realiteit te duiden en begrip te kweken. Reacties zijn zeer welkom maar graag inhoudelijk en relevant voor het onderwerp. Dit artikel is met zorg en respect geschreven, reacties die dat niet zijn worden zonder overleg geweigerd.