Heb jij dat ook wel eens dat je in een Nederlandse stad in de bus, metro of tram zit en de mensen voor je spreken een taal die je een beetje bekend voorkomt? Je herkent Nederlandse en Portugees-aandoende woorden, maar echt Nederlands of Portugees is het niet. Nee, ze spreken Papiaments uit Curaçao, Aruba en Bonaire!
Portugal en Curaçao hebben een langdurige relatie die teruggaat tot de 17e eeuw toen de Nederlanders het eiland Curaçao beheersten.
Wat heeft Portugal met Curaçao te maken?
Als eerste de naam van het eiland. Het Portugese woord voor ‘hart’ is coração. Vandaar is het maar een kleine stap naar de naam van het eiland. Waarom het eiland naar een hart is genoemd is niet duidelijk. De vorm van het eiland lijkt in ieder geval niet op een hart. Een andere verklaring is dat het woord coração verwijst naar het eiland als handelscentrum.
Eén voor mij meer aannemelijke theorie suggereert dat de naam Curaçao afkomstig is van het Portugese woord curar (genezen). In de 16e en 17e eeuw kregen zeelieden op lange reizen scheurbuik door een gebrek aan vitamine C. Volgens sommige verhalen werden Portugese zeelieden die ziek werden achtergelaten op het eiland dat nu bekend staat als Curaçao. Toen hun schip terugkeerde, waren ze hersteld, waarschijnlijk genezen van scheurbuik na het eten van fruit met vitamine C. Vroege Spaanse verslagen ondersteunen deze theorie, aangezien ze naar de inheemse volkeren verwijzen als Indios Curaçaos, of ‘genezende indianen’.
Hoe de relatie begon
In de 15e eeuw begon Portugal met het verkennen van de kusten van Afrika. Ze stichtten handelsposten langs de kust en begonnen met het verhandelen van slaven. Madeira, een eiland dat behoort tot Portugal, was een belangrijke tussenstop voor de slavenhandel. Slaven werden hier gevangengezet voordat ze werden verscheept naar de Amerika’s. In de 17e en 18e eeuw werd Curaçao een belangrijke handelspost voor de Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC). Het eiland fungeerde als tussenstop voor de slavenhandel tussen Afrika en Amerika.
De Portugese immigratie op Curaçao begon in de 17e eeuw. Portugese (slaven-) handelaren vestigden zich op het eiland. Ze kwamen voornamelijk uit Madeira en de Azoren.
Een andere groep Portugezen die naar Curaçao kwam, waren de Joden. In de 17e eeuw werden veel Joden uit Portugal en Spanje verdreven en zij vonden een veilig onderkomen op Curaçao. De Joodse gemeente Mikvé Israël dateert uit de jaren 1650, en bestond uit Spaanse en Portugese Joden die vanuit Nederland en Brazilië naar Curaçao emigreerden. De Portugees-Joodse gemeenschap groeide snel en had een grote invloed op het culturele leven op het eiland.
In de 19e eeuw kwamen er opnieuw veel Portugezen naar Curaçao, dit keer als contractarbeiders. Ze werden door Nederlandse plantage-eigenaren naar het eiland gehaald om te werken op de plantages. Deze arbeiders kwamen voornamelijk uit Madeira en de Azoren en werden ook wel ‘Madeirans’ genoemd.
Papiaments
Papiaments is een taal die gesproken wordt in het Caribisch gebied, specifiek op de Nederlandse Caribische eilanden Aruba, Bonaire en Curaçao, evenals in sommige delen van Suriname. Het Papiaments ontwikkelde zich uit een mengsel van Portugees, Spaans, Nederlands en Afrikaanse talen, en is ook beïnvloed door het Engels en het Frans.
De oorsprong van het Papiaments wordt gezocht in een nu uitgestorven taal, het Gueni (afgeleid van Guinea) is een uitgestorven taal, die door West-Afrikaanse slaven naar Curaçao werd gebracht en onderling werd gesproken. Nadat omstreeks 1700 het Papiaments was ontstaan en onder de slaven bekendheid kreeg, bleef de guenitaal een tijdlang in gebruik tot niemand het meer sprak.
Wat zijn de Portugese elementen in het Papiaments?
Er zijn verschillende Portugese elementen in het Papiaments. Enkele van deze elementen zijn:
De grammatica: het Papiaments heeft enkele grammaticale kenmerken die vergelijkbaar zijn met die van het Portugees, zoals het gebruik van het lidwoord ‘di’ (van) en de uitgang ‘-dó’ om een plaats aan te duiden. De uitspraak: de uitspraak van sommige woorden in het Papiaments heeft Portugese invloeden, zoals de ‘r’ die wordt uitgesproken als een gebrouwen ‘r’, vergelijkbaar met het Portugees. Woorden: er zijn verschillende woorden in het Papiaments die afkomstig zijn uit het Portugees. Hieronder geef ik een onvolledige lijst.
| Papiaments | Portugees | Nederlands |
| uva | uva | druif |
| kabritu | cabrito | geit |
| kasa | casa | huis |
| galinja | galinha | kip |
| koko | coco | kokosnoot |
| aròs | arroz | rijst |
| sardinia | sardinha | sardine |
| kachó | cachorro | hond |
| bèrdè | verde | groen |
| kabes | cabeça | hoofd |
| kuminda | comida | maaltijd |
| boka | boca | mond |
| bunita | bonita | mooi |
Foto Cees Groenewegen.
Frank Martinus Arion
Frank Efraim Martinus, bekender onder zijn schrijversnaam van Frank Martinus Arion was een Curaçaos schrijver en taalwetenschapper. Zijn roman Dubbelspel (1973) vormde zijn Nederlandse debuut en zijn grootste publieke succes in Nederland. De roman speelt zich af op Curaçao en gaat over een partijtje domino. Dit partijtje staat echter symbool voor alles wat eromheen gebeurt in een kleine eilandgemeenschap. In 2017 ging de film Double Play van regisseur Ernest Dickerson, gebaseerd op de roman Dubbelspel, in première op het International Film Festival Rotterdam.
Als taalwetenschapper onderzocht Martinus de oorsprong van het Papiaments. Hij promoveerde in 1996 op een proefschrift getiteld The Kiss of a Slave: Papiamentu’s West-African Connections.
In zijn proefschrift zoekt hij naar de wortels van het Papiamento. Martinus is ook een van de eersten die de hypothese uitwerkte dat het Creools van de Portugeessprekende Kaapverdische eilanden eigenlijk aan de basis heeft gestaan van het Papiamento. Volgens Martinus werden veel Afrikanen van de Kaapverdische eilanden als slaven naar Curaçao gebracht. Zij namen het Kaapverdische Creools mee naar Curaçao.
Martinus was ook een dichter
Als voorbeeld van zijn vele gedichten volgt hieronder een fragment uit zijn bekende gedicht Ma kai den sneeuw uit 1961. Eerst in het Papiaments, dan in het Portugees vertaald en rechts daarvan de Nederlandse vertaling. De Portugese invloed (en twee woorden uit het Nederlands (‘sneeuw’ en ‘sunchi’ – zoentje) zijn duidelijk.
M’a kai den sneeuw – (Cai na neve) – Ik ben in de sneeuw gevallen
Bo n’ por sakami? – (Você pode me sacar/levantar?) – Kun je me niet redden?
Kai bande mi anto – (Caia então no meu lado) – Val dan neer naast mij
Judami jora. – (Ajuda me a chorar) – En help me huilen.
Si bo por a papia papiamentu – (Se você podia falar/papiar papiamento) – Als je Papiaments kon spreken
lo ma jama bo DUSHI – (Eu te chamaria DOCE) – Noemde ik je LIEFJE
Pidi bo un sunchi pa sakami – (Pedia a você um beijinho para me salvar) – Vroeg ik je me met een zoen te redden *)
Ma bo n’ por bira pretu. – (Mas você não pode virar preto) – Maar je kunt niet zwart worden.
(Frank Martinus Arion, 1961)*) Spreek het woord ‘sunchi’ hardop uit en je weet waarover de dichter het heeft.
Bij bol.com is het boek Expresion (Papiamento) met Papiamentse uitdrukkingen te koop.
Goed geschreven artikel en voor mij heel herkenbaar. Heb 18 jaar op Korsow, Curaçao gewoond. Spreek een beetje Papiaments ,Nederlands was de voertaal. In die tijd was het zelfs verboden voor de lokale mensen op school Papiamento te spreken, alleen Nederlands was toegestaan. Masha danki voor dit artikel!
Dank Kristine voor je compliment. Bijzonder ook hoe je vertelt dat taal als onderdeel van Nederlandse dominantie werd gebruikt. Curaçao was Nederland, eerst een kolonie, later onderdeel van. Vanaf 10 oktober 2010 is Curaçao een zelfstandig land binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Ik neem aan dat Papiaments nu overal vrij gesproken mag worden, zelfs gestimuleerd wellicht? Taal is zo’n belangrijk bindmiddel voor een volk. Tenminste zo zie ik het.
Leuk om te lezen hoe het Papiamento heeft ontstaan.Zelf ben ik op Curaçao geboren met mijn tweeling zus in 1950. Mijn ouders komen uit Madeira.Mijn vader heeft meer dan 30 jaar bij de Shell gewerk. Ik spraak heel goed Papiamento ,naast het português was mijn tweede taal.
Toen ik in 1971 naar Cabo Verde en Guiné Bissau ging ben ik achter gekomen dat de criolo iets te maken had met Papiamento. En dat klopt hellemaal dit verhaal dat ik zo net las.
Olá Manuel,
Grappig dat je Cabo Verde en Guinee-Bissau noemt. Ik woonde vier jaar (1980-1984) in Guinee en leerde redelijk Crioulo spreken. Ook mij vielen de gelijksoortige woorden op in het Crioulo en het Papiaments.
Bijvoorbeeld: “Spreek jij Creools?” “A bo na papia Kriol?”
Dank voor dit stuk ! Ik heb tot mijn 17 e op Cur gewoond. Mijn oom E.R. Goilo schreef het eerste Papiaments woordenboek. Als aanvulling op het woodenlijstje: katibu (slaaf) is waarschijnlijk afkomstig van het Portugese woord captivo (gevangene).
Dank. Het woordenboek kon ik niet vinden, wel Goilo’s textbook. Hier te downloaden.
Dank Henk voor je verhaal. Het stimuleert me om toch eens naar de UniverstiteitsBieb van Amsterdam te gaan om dat proefschrift van Arion in te kunnen zien. Of heb jij het wellicht in bezit? In dit kader zou ook “Studies in Portuguese and Creole” (1966) van Marius F Valkhoff relevant kunnen zijn. Hij bestudeerde de invloed van het Portugees op de ‘creolisering’ van het Nederlands in Zuid Afrika (tot het Afrikaans).
Ja, Vincent, weer eens de Amsterdamse UBee in, na al die jaren (48 in mijn geval) !
Ik heb het proefschrift van Arion niet, ook op internet kan ik geen exemplaar vinden, alleen verwijzingen naar bibliotheken.
Arion legde ook de mogelijke oorsprong van sommige Nederlandse kinderliedjes uit als afkomstig uit het Papiaments in zijn artikel in De Groene Amsterdammer van 28 januari 1981.
Ook Barbara Esseboom schrijft erover in de publicatie Sporen van slavernijverleden in Gelderland uit 2022 (downloadbare PDF).
Esseboom schrijft:
‘Een bekender rijmpje dat wij allemaal wel kennen, stamt volgens onderzoek van Frank Martinus Arion uit de slavernijperiode. ‘’Iene miene mutte, tien pond grutte. Iene miene mutte, tien pond kaas. Iene miene mutte, is de baas. Wil je niet geloven klim naar boven. Klim maar in de mast, iene miene mutte is de baas.’’
Deze tekst is echter een andere vertaling van de oorspronkelijke Creoolse tekst: ‘’Iene miene mutte, temp de grutte. Iene miene mutte, tempu de kasa. Iene miene mutte, es debas.’’
De betekenis van dit rijmpje verwijst naar de slaafgemaakte vrouwen die benedendeks gevangen werden gehouden op een slavenschip: “Meisjes met veel tijd om te vrijen, meisjes met veel tijd om te trouwen, heel veel meisjes daar beneden.” ‘
De beginwoorden iene miene mutte zouden dan via het Papiaments uit het Portugees komen: menina muita.
Leuk, vooral omdat ik (als Nederlandse) al meer dan 35 jaar op Madeira woon. Veel vertalingen gedaan voor emigranten op Curaçau die terug kwamen naar Madeira. In het Portugees: Curaçau en niet Coração! Daarom denk ik ook meer aan ‘curar’. Nooit gehoord dat Madeira een handelspost was voor slaven. Wel zijn er slaven naar Madeira gebracht om in de suikerplantages te werken. Cabo Verde eilanden en Canarische eilanden zijn meer naar het zuiden en waren belangrijke ‘handelsposten’. Waar heeft U dit over Madeira gelezen? Zou interessant zijn voor onderzoek. We zijn nooit te oud om te leren!!!
Ik vond een verwijzing naar de rol van Madeira in de Atlantic slave trade op Wikipedia:
‘After the sugar trade collapsed in Madeira, there was no place for the slave, stranger to the European society ramified in the island. Many of them were sold to the more appealing American colonies.‘
Verder kon ik niet veel hierover vinden. Madeira ligt ook niet rechtstreeks op de transatlantische route. Dus wellicht was Madeira als tussenstation niet zo belangrijk.
En ja de naam van het eiland in elke taal anders geschreven: Curaçau in het Portugees, Curaçao in het Nederlands en Engels; in het Papiamento Kòrsou.