Roma: kan er wederzijds begrip groeien?

Ik zie die bedelende hand met daarin een beduimeld doktersrecept. Zo te zien gaat die al lange tijd mee. Het slapende kind leunt op haar schouder terwijl ze jou intussen triest aankijkt. Met ogen die je verwijten dat haar kind iets overkomt als jij haar geen geld toestopt om medicijnen te kunnen kopen.

Dan hoor ik achter mij: ‘Ela é de cá!’ met andere woorden zij trapt er niet in, want ze woont hier! Ik herken de man die al menig lekke fietsband van me heeft geplakt. Ik groet hem en we lopen alle drie weer verder, ik iets meer op mijn hoede dan daarvoor. Je weet nooit … want vlakbij onze flat, juist onder de nieuwe randweg, is een groep zigeuners neergestreken, die een soort schuilplaats gebouwd hebben van enorme rollen kamerbrede vloerbedekking. Bedoeld voor de verkoop. Etalage overbodig en ook geen voor- of achterdeur nodig, want in een wijk in opbouw blijft er genoeg ruimte over om buiten ook nog wasgoed op te hangen en te koken.

Lissabon 1975. Na de Anjerrevolutie zou het voor iedereen beter moeten gaan, zelfs voor hen die al vanaf de 16e eeuw het land werden uitgejaagd, maar er nog steeds zijn. De zigeuners. Zo worden ze vaak genoemd, maar tegenwoordig is dat een denigrerende benaming. Roma is wel juist en is de meervoudsvorm van Rom dat mens betekent. Roma is het woord dat voor alle groepen wordt gebruikt, los van het lan van oorsprong. Het werd in 1971 de overal geaccepteerde uitdrukking toen vertegenwoordigers van Romagemeenschappen een vlag, een eigen volkslied en 8 april als hun internationale dag aannamen.

Er is geen officiële of betrouwbare telling van de wereldwijde Romabevolking. In Europa zijn het er tussen de 10 en 12 miljoen. De meesten leven in Centraal- en Oost-Europese landen waar ze tussen de 5 en10% van de bevolking uitmaken. Er zijn ook tamelijk grote Romaminderheden in West-Europa en Groot Brittannië (ongeveer 300.000 in elk).

Sub-groepen

Er zijn verschillende subgroepen zoals Kalderash in Zuid-Oost Europa; Romanichals in Engeland; Kalé in Wales, Finland, Portugal (ook wel Ciganos); in Spanje Caló en Gitano.

De Roma identificeren zich volgens geschiedenis en beroep, maar hebben een gezamenlijke taal, het Romanes, dat verschillende dialecten kent. Dan nog de Sinti in Duitsland, Italië en Frankrijk. De meeste Sinti zien zich als aparte etnische groep.

Vakkundig

Historici concludeerden dat de eerste Romavoorouders uit Noord-India kwamen via Iran, Armenië en Turkije. Vanaf de 9de eeuw verspreidden zij zich geleidelijk aan over heel Europa. Traditiegetrouw reisden zij als nomaden hoewel de meerderheid zich inmiddels op vaste plaatsen heeft gevestigd. Het waren ambachtslieden zoals hout- en koperbewerkers, maar ook boeren, smeden, musici, waarzeggers en entertainers zoals goochelaars. In het begin werden ze verwelkomd om hun vakkundigheden maar al gauw begonnen overheid en kerk hen te zien als verdachte buitenstaanders en ‘heidenen’. Racisme en discriminatie zijn dan bijna onvermijdelijk.

In vele regio’s werden ze tot slavernij gedwongen, een praktijk die in Roemenië en elders tot in de 19e eeuw voortduurde. In Engeland, Zwitserland en Denemarken werden de Roma in het hele middeleeuwse tijdperk ter dood veroordeeld, wat later uitliep op georganiseerde vervolging zoals in Duitsland, Polen en Italië. In de jaren dertig beschouwden de Duitse Nazi’s de Roma als minderwaardig ras en er werden er honderdduizenden vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog. In Nederland werden op 21 plaatsen Roma, Sinti en woonwagenbewoners opgepakt en via kamp Westerbork naar Auschwitz of verder gestuurd.

Na de oorlog bleven de Roma gediscrimineerd en onderdrukt, speciaal in de toenmalige Sovjet Unie. Zo steriliseerde Tsjecho-Slowakije tussen 1970 en 1990 zo’n 90.000 Romavrouwen tegen hun wil.

Amnesty International

De Roma in Europa leven veelal in geïsoleerde wijken zonder water of elektriciteit en medische zorg. Velen leven met een dagelijkse dreiging van politie, uitzetting en gewelddadige aanvallen. Romakinderen hebben op school vaak te maken met segregatie en een lager onderwijsniveau. Daardoor hebben Roma meer gezondheidsproblemen, slechtere behuizing en een lagere geletterdheid dan niet-Roma. In Centraal- en Oost-Europa is de verwachting dat zij tien jaar korter leven dan anderen. Ze verdienen minder, als ze al werk hebben. Zonder een vast salaris kunnen zij zich geen huis veroorloven en hebben zij geen recht op medische zorg of kwaliteitsonderwijs voor hun kinderen.

‘Dit is niet het onvermijdelijke resultaat van armoede. Het zijn eeuwen van vooroordeel en discriminatie van overheden, instituten en personen. Tezamen hebben zij de grote meerderheid van Roma aan de grenzen van de maatschappij gebracht – en hen daar gehouden’, aldus de Portugese tak van Amnesty International.

Roma in Portugal

In Portugal concentreren de Roma zich rond de steden Bragança en Braga, Beja en Faro en rond Lissabon, Sintra en Setúbal.

De Roma zouden vanaf de tweede helft van de 15e eeuw Portugal binnen zijn gekomen, vooral in de Minho. Vanaf het begin werden ze gediscrimineerd en achtervolgd vanwege de socioculturele verschillen en nomadische leefstijl. Als groep hebben ze altijd en buitenproportioneel te maken gehad met arrestaties, gevangenschap en in politierapporten gestaan. Exacte cijfers zijn moeilijk te geven sinds het in Portugal verboden is om statistieken te verzamelen over ras en etnische categorieën. Amnesty schat het aantal op 30-50.000.

In de 16e eeuw deed D. João III de grens van zijn koninkrijk op slot om geen zigeuners meer binnen te laten. Degenen die er al waren moesten vertrekken. Het hielp niet veel. De daaropvolgende koningen maakten het mogelijk dat zigeuners die toch bleven – onder een zo groot mogelijke publieke belangstelling – gestraft konden worden. Het was of deze publieke vernedering of verbanning naar Brazilië.

Ook D. Filipe II, koning van Spanje en Portugal in de late 16e eeuw, declareerde: ‘In dit Rijk komen geen zigeuners, Armeniërs, Arabieren, Perzen noch Moren uit Granada binnen!’

Verschillende verboden bleven door de eeuwen heen geldig. Zelfs tot juli 2003 toen de autoriteiten in Faro besloten dat ze de gemeente moesten verlaten. Bedoeld werd de nomadische bevolking, ‘met in het bijzonder zigeuners die diefstallen of insubordinatie plegen.’

Deze Edital (officiële bekendmaking) werd op openbare plaatsen opgehangen.

Gil Vicente

De aanwezigheid van de Roma in Portugal in de vroege 16e eeuw is onder meer vastgelegd in het toneelstuk ‘O Auto das Ciganas’/’Het Verhaal van de Zigeunerinnen’ van Gil Vicente uit 1521. De Roma werden pas in 1822 na de Liberale Revolutie erkend als gewone burgers. Desondanks zijn er nog steeds velen die volhouden: ‘Ik zou niet willen dat mijn dochter met een zigeuner trouwde!’

Inmiddels zijn er veel bekende Roma: Alfredo, Artur en Ricardo Quaresma zijn voetballers in Portugals nationale team. Carlos Miguel, advocaat en politicus, was de eerste Rom in een kabinet. Idália Serrão is musicus, producer en kleindochter van een Rom. Leonor Telles is bekroond filmmaker. Maria ‘Severa’ Onofriana is fadozangeres.

In 2006 stelde de EU Commissie voor Sociale Rechten vast dat Portugal qua huisvesting te weinig doet voor de Roma. Zo heeft de Portugese regering onvoldoende maatregelen genomen ‘om te zorgen dat de Romagemeenschap in huizen woont die aan minimumeisen voldoen’. Het rapport wijst erop dat zo’n 37% van de Portugese Roma in krottenwijken of kampen woont die in 70 gemeenten te vinden zijn. ‘Waar ruzies ontstaan vanwege overbevolking omdat in het verhuisbeleid geen rekening wordt gehouden met grote gezinnen.’

De Portugese sociale dienst kreeg van deze EU Commissie een lijst met voorstellen om ‘sociale buitensluiting’ te voorkomen:

• Deelnemen aan een baan en de universele toegang hebben tot rechten, goederen en diensten.
• Alle mannen en vrouwen moeten toegang krijgen tot een goede baan via cursussen, raadgeving en beroepsvoorlichting aan de meest kwetsbaren.
• Het creëren van beleid waarmee goede huisvesting kan worden geregeld met elektriciteit, water en verwarming voor ieder.
• Beleid waardoor allen toegang krijgen tot goede gezondheidszorg.

De zorg moest dus vooral voor de meest kwetsbaren opkomen. Op de lijst omtrent huisvesting stond: huizen renoveren, de bouw van goedkopere huisvesting steunen, herhuisvesting van gezinnen die in barakken wonen en ten slotte garanderen dat rechthebbenden op pensioenen tenminste het equivalent ontvangen van het nationale minimumsalaris.

Portugezen beweren antiracistisch te zijn, maar krantenberichten tonen het tegendeel. Zo noteerde SOS Racismo in een eigen studie in 2001 dat er veel stereotypen en vooroordelen bestaan rond de Roma: ze zijn vuil, veroorzaken angst en ruzies, werken niet, zijn dieren, leven van een minimuminkomen, krijgen huizen terwijl ‘wij’ hard moeten werken om er zelf een te hebben, ze vernielen de huizen die ze krijgen, ze passen zich niet aan de sociale normen aan, ze veroorzaken herrie, geweld en criminaliteit, ze zijn agressief, gaan niet naar school enzovoorts.

Onderwijs

Officiële cijfers in Portugal geven een erg laag niveau aan voor deelname aan pre-school. Het aantal schoolverlaters met onvoldoende bekwaamheid is hoog.

Toch blijft re-integratie in het arbeidssysteem lastig omdat uitkeringen volgens de betrokken maatschappelijk werkers ‘in de hand werken dat ze de hele dag thuis blijven zonder werk te zoeken.’ Of dat ze hun uitkering per Mercedes komen ophalen. Dus het blijkt een negatief beeld op te wekken. En als ze wel werken (zwart) kunnen ze geen bewijs van inkomen laten zien. Zulke situaties komt ook voor bij niet-Roma, maar bij Roma zou een strakkere controle moeten plaatsvinden, wordt gezegd.

Wel melden maatschappelijk werkers een agressieve houding van Roma, die vaak vinden dat ze slecht worden behandeld en dat hen soms toegang tot de dienst wordt belet. Het Arbeidsbureau regelt geen werk, omdat er geen werk zou zijn, of omdat werkgevers geen Roma willen?

Sociale woning

Naar schatting leeft 31% van de Roma in Portugal onder precaire woonomstandigheden. Ernstig was de situatie in Viana do Castelo, Castelo Branco, Coimbra en Evora. De gemeente kwam met een plan voor herhuisvesting. Dit gold niet alleen voor de Roma maar voor alle groepen die in een moeilijke woonsituatie leefden. Wat weer andere problemen meebracht, zoals te ver van scholen, werk en andere woonwijken gelegen, te kleine kamers voor de grootte van het gezin enz. De oude barakken werden vernietigd, ook als mensen die geen recht op herhuisvesting hadden er clandestien introkken. Ook was voor sommige programma’s onder meer een verklaring van de Belastingdienst vereist.

Dus veel regels en uitzonderingen.

Er is geprobeerd arme Portugezen, zigeuner-Portugezen en immigranten die in krotten woonden te verhuizen naar sociale wijken. Het viel op dat de zigeuner-Portugezen vóór de overstap naar modernere wijken veel slechter af waren dan degenen die in dezelfde gemarginaliseerde wijken woonden. Conform cijfers uit begin 1990 beschikte het gros van de zigeuner-Portugezen niet over stromend water, elektriciteit, bad en wc in hun woning.

Wederzijds wantrouwen

Essentieel voor de verbetering van de zorgverlening is een beter wederzijds begrip, maar gezien het lage niveau van onderwijs en geletterdheid van de Roma lijkt dit een brug te ver. Verder is er sprake van bevooroordeeldheid of is er onbegrip van loketmedewerkers tijdens inschrijvingen of gelijksoortige activiteiten. Uit onderzoeken blijkt het wederzijds wantrouwen tussen Roma en medici. De Nationale Gezondheidsdienst (SNS) is gratis maar er zijn allerlei regels en uitzonderingen. Het ouderdomspensioen is voor iedere inwoner te laag en ook ingewikkeld: er wel recht op hebben en toch het risico lopen dat ze geen pensioen krijgen. Het was toen rond de €300 per maand, inmiddels bedraagt het pensioen ruim €480,- per maand.

Gezondheid

Sommige ziekenhuizen, zoals het Hospital da Estefânia in Lissabon, hebben sociaal-culturele bemiddelaars in dienst. Daardoor is het vertrouwen en de communicatie tussen het ziekenhuis en patiënten van Roma-afkomst verbeterd. Culturele bewustwording bij professionals in de gezondheidszorg is erg belangrijk, daarom is het ziekenhuis Santa Maria – in samenwerking met het Hoge Commissariaat voor Immigratie en Etnische Minderheden – begonnen met verplichte studiedagen over de Romacultuur.

Ook zijn in Portugal de Centros de Saúde begonnen met inentingsprogramma’s thuis, waardoor beter wederzijds contact en kennis is ontstaan. Het doel hiervan is ook de Roma te integreren in het bestaande systeem zoals dat geldt voor iedereen.

Daarnaast bestaan er diverse programma’s om werkzoekenden te helpen.

Families of rassen?

‘Het is triest om altijd maar te moeten bedelen’, zegt een oude Romavrouw. ‘Nu is alles anders. Zigeunerkinderen gaan naar school en gedragen zich. Vroeger zwierven we. Maar mijn vader had goddank al een huisje. En toch deden ze me niet op school, over letters weet ik niks.’

En een jonge vrouw, rond de 25 jaar: ‘Wij mogen niet werken, niet roken, niet uitgaan ‘s avonds, we mogen geen broek dragen, want lange rokken is traditie, dat mag je niet veranderen. We moeten trouwen, op de kinderen passen en thuisblijven. De maatschappij verandert, maar de zigeuners zijn 50 jaar achtergebleven.’

Dit ‘achterblijven’ wijten ze aan de controle die de mannen denken te moeten hebben over de vrouwen. Ze verplichten hen tot rituelen en gewoontes die de vrouwen zelf als vernederend ervaren en soms zien als de vooroordelen zoals die door andere burgers tegen Roma worden gebruikt.

Ras

Er bestaat geen ‘eenheid’ of ‘gemeenschap’ onder de Roma. In Europa zijn er rond de twaalf miljoen, zonder staatshoofd of regeringsleider die hen vertegenwoordigen, hier of ergens anders ter wereld. Ze zijn er trots op dat ze een ‘maatschappij zonder chefs’ zijn. Daarentegen erkennen ze grote linguïstische of socaal-historische groepen, zoals de Calé op het Iberisch Schiereiland of Hungaros (de Rom in Hongarije). Maar vooral in Portugal zijn de ‘rassen’ of grote familiegroepen onderling verweven. Of gehuwd met een partner van dezelfde stam of sociale stand. Zij komen alleen op hoogtepunten in het Romaleven bij elkaar, zoals bij huwelijken en begrafenissen.

Eer

‘Zigeuners bestaan uit veel rassen, zoals Gavinos en Martelos vooral in Lissabon. Of Quicos, Caldeiras, Moretos’, legt een oude zigeuner uit. ‘Eer’ is bij allen belangrijk in hun deels gesloten gemeenschap. Zowel bij uithuwelijking als in het zakendoen. De verliezer moet vertrekken en vijf generaties lang wegblijven. Volgens de Romawet worden nieuwe grenzen getrokken en nieuwe territoria gecreëerd. Des te ingewikkelder voor de partijen die zich moeten onderwerpen aan de nationale wetten!

Vrouwen moesten als maagd trouwen, wat werd gecontroleerd. De grootste beperking van vrijheid is uithuwelijken, soms al vanaf de geboorte. Daarom zijn er ook ‘vluchthuwelijken’ waarbij wel het bewijs van maagdelijkheid aan de schoonmoeder wordt overhandigd

Rechten en plichten gaan volgens de hiërarchie in het huwelijk. Het paar mag uit elkaar gaan, maar de rest is volgens strikte regels: ‘meisjes moeten vóór de puberteit van school af voordat er ‘iets’ gebeurt met ‘paios’ (blanken). Een vrouw van in de dertig reageert: ‘We laten hen niet studeren, dat is om hen te beschermen.’ Toch zijn er veranderingen op komst, vinden zowel mannen als vrouwen, vooral onder de 25- tot 40-jarigen.

Op de traditionele manier is er contact met de anderen. Zoals groepen vrouwen en kinderen die lopen te bedelen of aan handlezen doen op straat. Of op markten in het hele land kleding, schoenen of prullaria verkopen.Zo’n 90% heeft een vaste woonplaats. Ook is er een kleine elite van rijke families, mensen met hogere opleidingen en liberale beroepen die zich presenteren op nationale en internationale bijeenkomsten als vertegenwoordigers van de Portugese Roma. In de jaren zeventig was onder de Roma van boven 30 jaar zo’n 90% analfabeet. Dat werd onder de jeugd van 9 jaar iets beter, die hielden vol tot de vierde klas. Vooral jongens leerden niet verder maar gingen al jong met hun ouders mee naar markten om ‘het vak’ te leren.

Hoe denken zij erover?

Eind 2004 publiceerde de EU een verslag over ‘De situatie van de Roma in een groot Europa’ dat onderzoek in elf lidstaten behelst. Dit verslag bestempelde de behandeling van Roma en nomaden als ‘een van de meer dringende problemen waarmee Europa op politiek-, sociaal- en mensenrechtengebied wordt geconfronteerd’. In april 2006 bevestigde het Europees Observatorium van Racisme en Xenofobie, dat de Romagemeenschap het meest te lijden heeft van discriminatie in het openbare leven van de Europese Unie en dat het een absolute noodzaak is om een ambitieus beleid te voeren van concrete steunverlening, waardoor de situatie van de Roma in Europa wezenlijk verbetert.’

Het persbureau Luso heeft deze berichten indertijd via de nationale media verspreid, waarop door Portugese Roma als volgt werd gereageerd: ‘een niet-Roma als leider aanwijzen om de excessen van de Lei Cigana (Zigeunerwet) te beheersen’; ‘aparte scholen voor meisjes oprichten’ en ‘via een Bank microkrediet regelen om zo financiering voor een eigen winkel te kunnen aanvragen’.

Blijft de vraag overeind: als de situatie van de Roma is ontstaan door onbegrip, zou er dan na zoveel eeuwen van vooroordeel en discriminatie nog wederzijds begrip kunnen groeien?

Begrippen

Rom – mens; Roma – mensen, volk; Romani is hetzelfde als Roma.

Sinti (mannelijk Sinto, vrouwelijk Sintezza) – de meeste Sinti zien zich als aparte etnische groep.

Travellers (van Ierse afkomst), een nomadisch volk dat sinds de Middeleeuwen in Ierland, het VK en de VS voorkomen. Ze noemen zich Pavee, maar worden ook Tinkers (ketellappers) genoemd. Zij hebben over het algemeen de nomadische leefstijl behouden en de meeste Roma niet.

Taal – Shelta of Engels met eigen accent.

Geraadpleegde literatuur

José Gabriel Pereira Bastos onderzocht de Romasituatie in de omgeving van Sintra in zijn studie ‘Sintrenses Ciganos’, 2007

De European Roma Rights Centre en Númea Centro de Investigação em Ciências Sociais e Humanas – Os serviços sociais ao serviço da inclusão social – O Caso dos Ciganos, onderzocht hun situatie in Tsechië, Frankrijk en Portugal. In dit artikel betreft het uitsluitend resultaten in Portugal waar enig succes is geboekt in onderwijs en gezondheidszorg.