De naam Bissaya Barreto zegt jullie waarschijnlijk niets. Maar zeg ik Portugal dos Pequenitos of Casas da Criança dan gaat er vast een lichtje branden. Hij ontwerpt en laat zo’n educatief mini-Portugal bouwen in Coimbra. In de Beira Litoral zijn er zo’n 25-tal van die Casas da Criança te vinden. Het is hoog tijd om het over deze arts, chirurg, pedagoog, humanist en filantroop te hebben. Hij en dictator Salazar zijn elkaars tegenpolen, toch waren ze vrienden voor het leven.
Fernando Baeta Bissaya Barreto Rosa wordt in 1886 in Castanheira de Pêra geboren als enige zoon in een gezin met vier kinderen. Zijn vader is apotheker en onderscheidt zich als politicus als hij burgemeester van Pedrógão Grande wordt. Zijn moeder stamt ook uit een welgesteld geslacht dat medici, politici en zelfs een bisschop voortbracht. De jonge Fernando blijkt zeer intelligent. Als voorbeeldige leerling en reeds op 17-jarige leeftijd schrijft hij zich in als student aan de universiteit van Coimbra bij drie faculteiten: filosofie, wiskunde en geneeskunde. Als reden geeft hij op: “Ik studeer geneeskunde vanwege de familietraditie, filosofie omdat ik dat zelf wil en wiskunde omdat ik ervan overtuigd ben dat ik ingenieur word.” Niet alleen valt hij op door zijn intelligentie, ook door zijn ideologische en politieke overtuiging. Hij ontwikkelt zich als republikein en treedt toe tot de Groep van Vrijdenkers. Later wordt hij gekozen als lid van de Academische Vereniging van Coimbra en met zijn medestudenten richt hij het Academisch Republikeins Centrum op.
Protest
In 1907 weigert Fernando tentamens te doen uit protest tegen de maatregelen van de autoritaire premier João Franco. Een academische staking volgt en men eist onder meer verandering van de leermethodes. De republikeinse studentenbeweging Os Intransigentes (De Onverzoenlijken) sluit zich bij die staking aan. In 1908 wordt hij door de faculteiten wiskunde, filosofie en geneeskunde genoemd als een van de beste leerlingen. Tijdens prijsuitreiking, voorgezeten door koning Dom Manuel II, weigert Fernando zijn prijs. Hij verklaart: “Ik erken de koning niet.”
In 1911 wordt hij gekozen tot gedeputeerde in de Nationale Grondwetgevende Vergadering namens Figueira da Foz. Al tijdens de eerste zitting wordt de afschaffing van de monarchie en de invoering van een republikeinse en democratische regering als decreet aangenomen.
In 1915 behaalt hij na zijn promotieonderzoek het doctoraat voor geneeskunde waarna hij zich specialiseert in gynaecologie en chirurgie. Hij beperkt zich niet tot de universiteitsziekenhuizen en reist door het centrum van het land om chirurgische ingrepen uit te voeren zoals in Leiria, Guarda, Aveiro, Figueira da Foz, Soure, Santa Comba Dão, Covilhã, Caramulo, Vila Real en Mangualde.
Van 1923 tot 1926 is hij burgemeester van Coimbra. Na de revolutie van 28 mei 1926 wordt hij benoemd tot voorzitter van de Junta Distrital van Coimbra. Hij bleef in die functie tot 1974, waardoor hij een goed inzicht had in de sociaal-maatschappelijke problematiek van het land.
Hulpverleningsprogramma
Al in zijn studententijd verdedigt hij de noodzaak van gratis zwangerschapsconsulten voor de armen. Naast de prangende problemen van tuberculose en syfilis, besteedt hij speciale aandacht aan de situatie van moeder en kind. Hij kan nu op de overheid rekenen om zijn plannen te financieren. In die tijd was een aalmoes het enige antwoord op de sociale ellende in Portugal. Armoede maakte deel uit van de natuurlijke gang van zaken. Er bestonden enkele liefdadigheidsinstituten, maar Bissaya Barreto beoogt een programma van medische hulp, gezondheidsleer en opvoedkunde ter preventie en behandeling van ziektes en plagen die de armsten onder de bevolking treffen.
Foto Josephine Eijnthoven
Hij bedenkt een programma met een eigen ideologische sociale grondslag dat hij tijdens de Estado Novo in praktijk kon brengen zonder zich te moeten onderwerpen aan de principes van de dictatuur. Het wordt een omvangrijk hulpverleningsprogramma voor vrouwen en kinderen door onder andere de oprichting van kraamklinieken en Casas da Criança.
Gevaren
Ook ontwikkelt hij een geheel aan instellingen om kinderen van geboorte tot volwassenheid te kunnen begeleiden, want de kindersterfte is hoog door armoede en onvoldoende kennis van de moeder. Kinderen moeten volgens hem worden beschermd tegen verschillende gevaren inzake infecties, ongezonde voeding en aangeboren problemen. “Elk kan dodelijk zijn.”
Naast het oprichten van onder meer sanatoria, poliklinieken, lokale posten, gezondheidskolonies, psychiatrische ziekenhuizen, een doofstommeninstituut en een oogheelkundig instituut zorgt hij ook voor heropvoedingsmogelijkheden en instituten voor beroepsopleidingen. Zijn aandacht strekt zich verder uit tot de leprapatiënten en hun kinderen. Hiervoor wordt in Tocha een van de modernste ziekenhuizen, inclusief crèches, in Europa gebouwd.
Wie Bissaya Barreto met zijn rustige voorkomen kende, kon bevestigen dat hij een goede balans had gevonden in het vele werk dat hij op zich nam. “Zijn dag begon om 07.30, na eerst te hebben overlegd met de uitvoerders van de diverse bouwwerkzaamheden. Van 08.00 tot 10.00 doceerde hij chirurgische technieken aan de universiteit. Vervolgens voerde hij tot 13.00 operaties uit en bezocht daarna de patiënten die hij de volgende dag zou opereren. Van 14.00 tot 15.00 hield hij spreekuur. Hij had geen lunchpauze maar nam tussen twee afspraken door wat thee en geroosterd brood. Tot 21.00 bleef hij patiënten ontvangen waarna hij weer naar het ziekenhuis ging om de te opereren patiënten te onderzoeken. Rond 22.00 kwam hij thuis en ging na het avondeten door met zijn onderzoeken, de administratie van de geplande bouwwerkzaamheden en correspondentie. Hij had aan vier uur slaap per nacht voldoende en overdag kon hij ter plekke een paar minuten diep slapen waarna hij weer fris verder ging.” Aldus de Belgische schrijver Pierre Goemaere die in 1942 een boek over hem publiceerde waarin hij ook opmerkte dat de arts een buitengewoon scherp geheugen bezat. En dat hij hem nooit heeft zien roken of drinken bij de maaltijden, behalve thee.
Vanaf 1919 is hij lid van de Liberale Republikeinse Partij. Intrigerend is zijn jarenlange vriendschap met António de Oliveira Salazar. Legendarisch zijn hun frequente ontmoetingen in Lissabon waar hij dan in Hotel Metrópole aan het Rossio verbleef. Bijna elk weekend ging hij voor een lunch met de dictator naar de hoofdstad. Als hij in Coimbra verlaat was dan wachtte de conducteur net zo lang totdat hij instapte…
Tussen 1930 en eind jaren 60 stond deze arts ook nog op lijsten van commissies en besturen, waaruit bleek dat hij behalve docent en chirurg ook nog planner, bouwer en ondernemer was. Zoals bij Água de Luso, de scheepswerven van de Mondego in Figueira da Foz, het Nationale Elektriciteitsbedrijf en het op te richten vliegveldje van Coimbra. Dat laatste werd geopend op 15 juli 1940 en heet nu Aeródromo Bissaya Barreto. Verder schreef hij de boeken Subsídios para a História dat bestaat uit zeven delen en Uma Obra Social dat drie volumes beslaat. Tijdens zijn leven ontving hij vele onderscheidingen. Ook riep hij de Stichting Bissaya Barreto in het leven, bedoeld om zijn sociale werk als nalatenschap te beheren. Deze stichting is gevestigd in het huis waar hij sinds 1925 woonde en dat nu een museum is.
In 1974 werd de Portugese bevolking op 25 april overvallen door de Anjerrevolutie. Bissaya Barreto werd ontheven van zijn verplichtingen. De directie van de universiteitsziekenhuizen in Coimbra verzocht de man die zijn leven had gewijd aan de minderbedeelden om de spreekkamer, behorend bij zijn functie, te ontruimen.
Nationaal eerbetoon
Bissaya Barreto overleed op 87-jarige leeftijd op 16 september 1974. Volgens hen die hem kenden, was dit het gevolg van de verbittering, angst en melancholie die hij in de laatste vijf maanden van zijn leven had doorgemaakt. Dat wat hij had opgebouwd bleef voortbestaan in de geschiedenis van Coimbra als een verwijzing naar de noodzaak van openbare hulpverlening en sociale geneeskunde in Portugal. Op 11 oktober 1997 werd een nationaal eerbetoon gebracht door zijn beeltenis bij de ingang van Portugal dos Pequenitos te plaatsen.
Dit schooltje heb de afgelopen weken 2 keer bekeken, prachtige tegeltjes en leuk parkje.
Interessant artikel.
Wat een man! Ongelooflijk, wat een energie. Wat heeft hij ontzettend veel gedaan en bereikt. Wat een vreselijke, onrechtvaardige afloop. Ik ga het Bissaya-Barreto museum zeker een keer bezoeken. Dank je wel voor dit uiterst interessante artikel
Beetje rare zinsnede, dat ‘de bevolking werd overvallen door de Anjerrevolutie’.
Uiteraard hield de legerleiding van de MFA (Movimento das Forças Armadas) de voorbereidingen tot de staatsgreep zoveel mogelijk geheim om die te kunnen laten slagen.
Mede daarom kwam die ingreep voor de Portugese bevolking als een verrassing, de tanks trokken namelijk ’s nachts op vanuit de kazernes.
Of zoals er werd gezegd: ‘We gingen ’s avonds slapen in het fascisme en werden de volgende dag wakker in de democratie!’
Wat goed dat er mensen zijn die graag de Portugese geschiedenis uitpluizen, interessante onderwerpen vinden en daar graag over willen schrijven zodat wij, lezers van, in dit geval, Portugal Portal, weer een stuk wijzer worden. Dank je wel Josephine, ik kende deze markante boeiende man, die toch zoveel betekende voor Portugal, nog niet en nu, door jouw inbreng wel!