Ingewikkelde kunst

Het kunstenaarsechtpaar Maria Helena Vieira da Silva en Árpád Szenes zijn altijd samen. Ze zijn complementair. In de schilderkunst verheffen ze elkaar. In zijn zoektocht duwt hij haar naar voren en vanuit haar voorstand trekt zij hem naar zich toe. Hij noemt haar Bicho en hij is haar Bichinha. Hun versmelting overleeft zijn dood.

Na zijn overlijden verandert haar werk. In haar doeken verschijnt het magische licht van de eindigheid waar hij hunkert naar haar aankomst.

De Frans-Portugese kunstenares Vieira da Silva wordt internationaal geprezen voor haar complexe en abstracte composities. Haar naam is direct verbonden met de naoorlogse abstracte kunst. Een raadsel dat er zo weinig over haar bekend en geschreven is!

Een gedachtevorm

Het werk van Vieira da Silva wordt vaak ingewikkeld genoemd. Haar schilderijen lijken op wat vage lijntjes en kleurvlakken, maar het perspectief is strak gestructureerd. Het werk staat als een huis. Op ‘The Corridor’ (1950), bijvoorbeeld, zie je allerlei vierkanten, ruiten en lijnen die als het ware door een enorme gang worden getrokken en op het eind aan elkaar vastzitten.

Ze zegt: “Als ik een landschap of een zeegezicht schilder, weet ik niet wat wat is, het is eerder een gedachte dan een realistische vorm.”

Abstract landschap

Het schilderen van abstracte landschappen is creatiever dan je op eerste gezicht zou denken. Of je verandert het landschap dat je met eigen ogen ziet, of je creëert je eigen omgeving in een nieuwe realiteit. Het imaginaire tafereel kan een idee, emotie of iets symbolisch uitdrukken, maar dat hoeft niet, soms is het een vertaling van de werkelijkheid omdat je er op een andere manier naar kijkt. Abstracte landschapsschilderijen zijn net zo interessant voor de kijker als voor de kunstenaar zelf.

“Mijn schilderijen kunnen op architectuur lijken”, zegt ze, “ik voel me zwakjes en schilderen is een manier om mezelf te bouwen.”

Kijkend naar de azulejos, de geplaveide trottoirs en de gelaagde architectuur van Lissabon begint Vieira da Silva rechthoekige kleurvlakken te gebruiken en te spelen met perspectief, diepte en oneindigheid. Binnen de geometrische landschappen geeft ze vorm en uitdrukking aan de abstracte indrukken van haar herinneringen. De wisselende perspectieven van haar semi-abstracte perspectieven onthullen haar gevoel van ontwrichting veroorzaakt door de ballingschap in Brazilië. Haar schilderijen zijn verstilde beschouwingen van geheimzinnigheid.

In 1963 is zij de eerste vrouwelijke schilder die de Franse Grand Prix van de Kunsten ontvangt.

Zij en hij

Maria Helena Vieira da Silva wordt in 1908 in Lissabon geboren en Árpád Szenes ziet het licht in 1897 in Boedapest. In 1929 ontmoetten ze elkaar in Parijs waar ze beiden lessen volgen aan de Académie de la Grande Chaumière. Een jaar later begint hun reis die 55 jaar lang duurt totdat hij overlijdt in 1985.

Ton Haak schreef eerder over dit kunstenaarsstel.

Hun begintijd samen van wonen en werken in Parijs duurt niet lang. Als de oorlog uitbreekt verhuizen ze naar Lissabon waar ze tevergeefs proberen om voor hem het Portugees staatsburgerschap te verkrijgen. In 1940 vertrekken ze naar Brazilië. Hoewel ze hun artistieke carrière voort kunnen zetten, is Vieira da Silva er niet gelukkig. De heimwee maakt haar somber en dat is te zien aan haar donkere werk dat aan Lissabon refereert. In 1947 zijn ze terug in Lissabon en betrekken er een atelier in het Jardim das Amoreiras. Een plek die ze beschrijft als “een kapel voor de geest, een laboratorium voor onderzoek, een ontmoetingsplaats en een huis van liefde.” Hier nodigen ze vrienden, als Almada Negreiros uit. Tegenwoordig worden er artistieke residenties georganiseerd.

Museum

De Stichting Árpád Szenes-Vieira da Silva is in 1990 opgericht om het werk van Vieira da Silva, een van de grootste beeldend kunstenaars van de 20e eeuw en dat van Árpád Szenes te bestuderen en te verspreiden. De collectie kunstwerken kan in drie delen worden gegroepeerd. De eerste categorie bestaat uit 3.200 tekeningen, schilderijen en gravures die Vieira da Silva aan de Calouste Gulbenkian Foundation schonk. Daarnaast zijn er twintig werken van Árpád en achttien werken van Maria Helena die door haar zelf zijn geselecteerd. De derde groep bestaat uit een reeks werken van particulieren, instellingen of particuliere verzamelaars.

Anjerrevolutie

Vieira da Silva volgde de gebeurtenissen van de Anjerrevolutie op de voet en 25 april 1974 was voor haar een emotie- en vreugdevolle dag. Haar affiches staan symbool voor de artistieke weergave van de Anjerrevolutie. Ze woonde in Frankrijk maar wilde betrokken blijven bij de transformatie (einde van een zinloze koloniale oorlog en fundamentele verandering op politiek en cultureel gebied) die zich in Portugal afspeelde. In 1975 exposeerde zij een reeks gravures in de gemeentelijke bibliotheek-museum van Vila Franca de Xira. Ook maakte zij op uitnodiging van Sophia de Mello Breyner Andresen twee posters: A Poesia está na Rua en 24 de Abril. De poster A Poesia está na Rua is een historische verwijzing naar alles wat de stad in die periode meemaakte.

Erkenning

Na de Anjerrevolutie begon Portugal haar als belangrijk kunstenaar te erkennen. Ze kreeg ook diverse opdrachten van de staat. Ze maakte de decoratieve panelen van de metrostations Cidade Universitária en Rato. Zij werd onderscheiden met het Grootkruis in de Militaire Orde van Sant’Iago da Espada en met het Grootkruis in de Orde van de Vrijheid. In 1984 werd ze benoemd tot lid van de Academie van Wetenschappen, Kunsten en Letteren van Lissabon.

EDP Foundation

Vieira da Silves en Arpad hadden een landhuis in Yèvre-le-Châtel in de Loiret waar beiden hun eigen atelier hadden en waar ze hun vrienden ontvingen. Hier waren ze in de zomermaanden. Zij ligt hier begraven op het kerkhof. Het landhuis is nu een museum. De EDP (energieleverancier) Foundation is sponsor van musea en tentoonstellingen en vervult daarmee, zoals ze zelf zeggen, de rol van een van de belangrijkste beschermheren van de kunsten in Portugal.