Vrouwelijke dokters die ertoe deden

Rond 1900 moet Portugal en met name Lissabon een dynamische omgeving zijn geweest. De artsenstand was traditioneel een mannenbolwerk. Rond 1900 waren enkele vrouwelijke artsen voorlopers en vernieuwers in Portugal. Hier volgen de verhalen van drie van deze pioniers.

Rond de eeuwwisseling van de 19^e naar de 20^e eeuw bruiste het in Portugal. De industrialisatie was op gang gekomen. Nieuwe politieke vrijheden gaven aanleiding tot vernieuwing en grote politieke instabiliteit. Vernieuwende ideeën zoals het republicanisme, de vrijmetselarij en het feminisme deden opgang onder de liberale bourgeoisie van Lissabon.

Dokters waren allemaal mannen. Zo was het altijd geweest. Maar enkele vrouwen doorbraken dat plafond. 

Elisa Augusta da Conceição Andrade (1865-?)

Elisa Andrade was de eerste vrouwelijke arts in Portugal.

Dat wil zeggen, waarschijnlijk was ze afgestudeerd. In de archieven van de Escola Médico Cirúrgica de Lisboa staat weliswaar dat zij zich in oktober 1880 heeft ingeschreven als student. Maar het jaar van haar afstuderen staat nergens geregistreerd. In 1889 opende ze haar medisch-chirurgische praktijk voor vrouwen en kinderen in Lissabon.

De krant Diário de Notícias berichtte dit nieuws over de eerste vrouwelijke dokter in Portugal op 1 september 1889 als volgt:

“Mevrouw D. Elisa Augusta da Conceição Andrade, die dit jaar haar opleiding aan de Medische School van Lissabon voltooide, opende een kliniek voor vrouwen en kinderen. Dit is eindelijk de eerste grote stap op weg naar de emancipatie van vrouwen in Portugal! Binnenkort, misschien volgend jaar, zullen twee nieuwe vrouwelijke doktoren, opgeleid in Porto, zich bij hen voegen… Eer aan de wetenschap! Glorie aan de scalpel!”

Eer aan de medische wetenschap? Ze hadden hun loftuitingen beter aan Elisa Andrade kunnen wijden!

Verder kon ik niets vinden over haar levensloop.

Carolina Beatriz Ângelo (1878-1911)

Carolina Beatriz Ângelo  werd geboren op 16 april 1878 in de gemeente Guarda. Ze groeide op in een liberaal gezin. Ze haalde haar artsexamen in Lissabon in 1902. Ze werd de eerste Portugese vrouwelijke chirurg, een opmerkelijke prestatie in die tijd waar mannen het medische domein volledig beheersten.

Ze raakte gefascineerd door de opkomende eerste feministische golf. In 1906 werd ze lid van het Portugese Comité van de Franse vereniging La Paix et le Désarmement par les Femmes, een vereniging die tot doel had oorlogsconflicten op te lossen door middel van dialoog. In 1907 was ze deel van de Portugese groep feministische studies. Ze werd lid van de vrouwenafdeling van de  vrijmetselarij.

In 1909 (Portugal was toen een koninkrijk) maakte ze deel uit van de groep vrouwen die de Portugese Republikeinse Vrouwenbond oprichtte. Deze bond  verdedigde republikeinse idealen, vrouwenkiesrecht, het recht op echtscheiding, het onderwijs aan kinderen en gelijke rechten en plichten voor mannen en vrouwen.

Op 5 oktober 1910 vond de staatsgreep plaats die leidde tot de oprichting van de Eerste Portugese Republiek. Beatriz Ângelo en haar vriendin Adelaide Cabete waren verantwoordelijk voor het in het geheim vervaardigen van de rood-groene vlaggen, symbool van de revolutie. Kort daarna was ze betrokken bij de oprichting van de Associação de Propaganda Feminista (Vereniging van feministische propaganda). Ze richtte ook een school voor vrouwelijke verpleegkundigen op.

In ‘democratisch‘ Europa mochten vrouwen in die tijd nog niet deelnemen aan verkiezingen. Suffragettes eisten in verschillende landen het vrouwenkiesrecht op. De eerste kieswet van de Portugese Republiek erkende het stemrecht voor Portugese staatsburgers (“todos os portugueses“) ouder dan 21 jaar, die konden lezen en schrijven en die gezinshoofden waren. Carolina Ângelo zag in de formulering van de wet de mogelijkheid om deze in haar voordeel te gebruiken, aangezien het geslacht van de kiesgerechtigde niet gespecificeerd werd in die wet. Ze richtte zich tot de voorzitter van de volkstellingcommissie in haar wijk in Lissabon met een verzoek om opgenomen te worden in het kiezersregister. Na afwijzing van haar verzoek ging ze in beroep bij de rechtbank. Op 28 april 1911 sprak rechter João Baptista de Castro het vonnis uit dat de geschiedenis zou ingaan: “Vrouwen uitsluiten (…) alleen omdat ze vrouwen zijn (…) is gewoon absurd en slecht en in tegenstelling tot de ideeën van democratie en rechtvaardigheid afgekondigd door de Republikeinse Partij. (…) Waar de wet geen onderscheid maakt, kan de rechter geen onderscheid maken (…) en beveel ik de eiser op te nemen in het kiezersregister.” Curieus detail en een geluk voor Carolina Ângelo en voor het gevecht voor vrouwenkiesrecht in Portugal  is dat deze rechter de vader was van Beatriz Ângelo’s soulmate, activiste Ana de Castro Osório.

Zo werd Carolina Beatriz Ângelo op 28 mei 1911 bij de verkiezingen voor de grondwetgevende vergadering de eerste Portugese vrouw die het stemrecht uitoefende. Ze overleed in datzelfde jaar.

Haar actie zou onmiddellijk gevolg hebben: De daarna veranderde kieswet van 1913 stelde dat “kiezers van wetgevende functies mannelijke Portugese burgers zijn…” Portugese vrouwen zouden tot 1931 moeten wachten om stemrecht te krijgen, zij het met beperkingen. Pas in 1974, na de Anjerrevolutie, zouden alle beperkingen op het vrouwenkiesrecht worden afgeschaft.

Adelaide Cabete (1867-1935)

Adelaide Cabete werd geboren in Alcáçova in de regio Alentejo als dochter van landarbeiders. Haar vader stierf toen ze jong was en ze kon niet naar de basisschool omdat ze haar moeder moest helpen in het huishouden. Ondanks de moeilijkheden leerde ze echter zelf lezen en schrijven. Op 18-jarige leeftijd trouwde ze met Manuel Cabete, die haar aanmoedigde om te studeren. Op tweeëntwintigjarige leeftijd deed Cabete examen voor het basisonderwijs en vijf jaar later, in 1894, voltooide ze haar middelbare schooldiploma. Van 1896 tot 1900 studeerde ze geneeskunde aan de Escola Médico-Cirúrgica de Lisboa, de huidige faculteit Geneeskunde. Ze sloot daar haar opleiding als arts af met de scriptie met als titel ‘Bescherming van arme zwangere vrouwen’. Hierin stelde ze de invoering van zwangerschapsverlof voor. Ze was de derde vrouw in de geschiedenis van Portugal die het artsexamen haalde. Ze begon haar eigen gynaecologie-praktijk in Lissabon.

In 1907 werd Cabete vrijmetselaar en trad zij toe tot de Grootloge van Portugal. In 1909 werd ze, samen met Ana de Castro Osório, Carolina Beatriz Ângelo en andere feministen die de republikeinse zaak steunden, een van de oprichters van de Portugese Republikeinse Vrouwenbond. Als militante republikeinse nam ze, net als haar echtgenoot, actief deel aan de wervende activiteit die voorafging aan de revolutie op 5 oktober 1910. Na de regimewisseling werkte ze aan het opzetten van verschillende vrouwenorganisaties, met name de Nationale Raad van Portugese Vrouwen.

Ze werd een prominente stem in de ondersteuning van de ontwikkeling van kraamklinieken in Portugal. Uiteindelijk duurde het nog tot 1932 voordat de eerste kraamkliniek van Portugal (Maternidade Alfredo da Costa) in Lissabon werd geopend.

Ze hielp bij de organisatie van de eerste twee feministische congressen die in 1924 en 1928 in Portugal werden gehouden. Ze schreef veel artikelen, voornamelijk van medische aard, maar ook over haar sociale opvattingen. Twee voorbeelden van artikelen zijn ‘De rol die de studie van kinderopvang, vrouwelijke hygiëne, enz. moet spelen in het huishoudelijk onderwijs’ uit 1913, en ‘De bescherming van zwangere vrouwen’ uit 1924. Ze schreef ook feministische artikelen in het blad Alma feminina. Ze pleitte voor seksuele voorlichting aan kinderen op scholen, ze sprak zich uit tegen het stierenvechten en tegen het gebruik van oorlogsspeelgoed. Op het eerste feministische congres in 1924 presenteerde ze een paper over ‘De situatie van gehuwde vrouwen met betrekking tot het eigendom van het echtpaar’. Voor die tijd waren haar ideeën erg vooruitstrevend.

In 1929 ging Cabete, gedesillusioneerd door de toenmalige autoritaire regering van de Estado Novo naar Portugees Angola, waar ze zich inzette voor de rechten van de bevolking en om medische behandeling te bieden. In 1934 raakte ze gewond bij een vuurwapenongeval en besloot ze terug te keren naar Lissabon. Ze stierf in Lissabon op 14 september 1935.

Heden

Als een hedendaagse dokter die ertoe doet in Portugal zou ik Graça Freitas willen noemen. Ze is sinds 2018 Directeur-generaal van Gezondheid en de belangrijkste woordvoerster op het gebied van volksgezondheid in Portugal. Haar heldere uitleg op de Portugese televisie over de COVID-19-pandemie en de afgekondigde  maatregelen maakte indruk op me.

Bronnen: Ik heb veel gebruik gemaakt van Wikipedia.

• Elisa Andrade 
• Carolina Beatriz Ângelo
• Adelaide Cabete