De eeuwenoude tegelfabriek van Sant’Anna

Een van Portugals oudste fabrieken is te vinden in een achterafstraatje in Lissabon, in de Calçada da Boa Hora in de wijk Ajuda, niet ver van Belém en het wereldberoemde Jerónimos-klooster. Het is de Fábrica Sant’Anna.

Als je het adres hebt, is het niet moeilijk te vinden, maar wie door Lissabon zwerft en afwacht wat hij of zij voor moois tegenkomt, zal niet snel op deze fabriek stuiten. Sant’Anna is een van de oude tegelfabrieken van Portugal. Inmiddels wordt er ook al heel lang keramiek vervaardigd.

Sant’Anna past in een Europese traditie. Want fabrieken, veelal in feite werkplaatsen, die porselein, keramiek en beschilderde tegels vervaardigen, zijn soms al eeuwenoud. Ik heb daar geen harde verklaring voor, al vermoed ik dat het te maken heeft met het fenomeen familiebedrijf en de bundeling van heel specifieke kennis en ervaring.

Koninklijke Tichelaar

Er zijn veel voorbeelden, ik geef er een paar. De tegelfabriek van Koninklijke Tichelaar BV in Makkum is het oudste bedrijf van Nederland en bestaat al sinds 1572. Royal Delft, ofwel Koninklijke Porceleyne Fles, is van 1653. In München is de porseleinfabriek van Nymphenburg van 1747, ook in Duitsland in Meissen bestaat een vergelijkbare fabriek sinds 1710. In Frankrijk is de porseleinfabriek van Vincennes van 1740 en het overbekende Engelse Wedgwood is van 1759.

Ook in Lissabon, aan het Largo do Intendente, heeft het Portugese Viúva Lamego een winkel. Het had er een tegelfabriek, maar die is inmiddels verplaatst. Dit bedrijf is een relatief jonkie, van halverwege de negentiende eeuw.

Sant’Anna en ook Viúva Lamego staan als fabriek van kunstzinnig bewerkte azulejos (tegels) voor een eeuwenoude Portugese traditie. Tegels met kleurrijke voorstellingen worden al heel lang vervaardigd maar de dominante vorm zijn toch de blauw-witte tegels. Soms als tegels met één afbeelding, vaak gaat het om een tafereel, als een schilderij, over vele tientallen tegels uitgewerkt. Deze tegeltableaus vormen wat mij betreft toch het artistieke visitekaartje van Portugal, omdat je ze vaak en door het hele land ziet.

Rookpluimen van de tegelfabrieken

In Lissabon in het voormalige klooster Madre de Deus, dat al rijk gedecoreerd was met azulejos, bevindt zich het Museu Nacional do Azulejo, het nationale tegelmuseum. Het pronkstuk is een vele meters lange afbeelding in blauw en wit van de Taagzijde van het Lissabon van voor 1755, dus van voor de aardbeving. Daar zie je aan de linkerkant, richting Belém, drie rookpluimen afgebeeld. Die zijn van de daar werkzame tegelfabrieken. Of Sant’Anna is afgebeeld weet ik niet, het is wel precies in dat deel van de stad gevestigd.

Enige tijd geleden heb ik de fabriek bezocht en ben er ontvangen door directeur Francisco Tomás. Een dertiger, de derde generatie eigenaar van de fábrica. Het meest is me bijgebleven dat deze jonge man vertelde dat hij het als zijn hoofdtaak zag de fabriek later weer aan de volgende generatie door te geven. Zo krijg je dus eeuwenoude bedrijven, al is in dit geval Sant’Anna nog geen eeuw in handen van de familie Tomás.

De fabriek staat op 5000 vierkante meter peperdure grond volgens Tomás, die echter niet wenst te wijken voor de druk om plaats te maken voor woningbouw. Cruciaal is naar zijn zeggen de ligging van de fabriek aan een heuvel. Voor de vervaardiging van tegels en keramiek is veel water nodig. Hoog in de fabriek staan de ovens en het koelwater kan dan eenvoudig wegvloeien. Volgens Tomás is er in driehonderd jaar vrijwel niets veranderd aan de manier van tegels vervaardigen.

Deze fabriek is eigenlijk vooral een werkplaats, of eigenlijk een aantal werkplaatsen bij elkaar. Een fabriek is vaak strak en ordelijk van opzet, een werkplaats oogt veel rommeliger. Ik twijfel er niet aan dat schijn bedriegt en iedereen precies weet wat hij of zij moet doen. Sant’Anna heeft 45 personeelsleden, van de productie is 85% bestemd voor de export naar andere landen.

Rijke Amerikanen bestellen soms een tegeltableau. Specialisten van over de hele wereld weten Sant’Anna te vinden. Ook steeds vaker uit de voormalige Portugese koloniën als Angola en Mozambique en uiteraard Brazilië. Tomás geeft het voorbeeld van Angola waar de tegeltableaus lange tijd zijn verwaarloosd en beschadigd geraakt. In Angola is er weer meer waardering voor deze erfenis uit het koloniaal verleden en zo wendt men zich tot Sant’Anna voor de restauratie van oude beschadigde tableaus.

Omdat Sant’Anna voor specifieke opdrachten uniek in zijn soort is en als enige bedrijf bepaalde opdrachten kan aanvaarden, weet het te overleven. Met een omzet van hooguit een paar miljoen per jaar is het toch rendabel. Zonder overheidssteun, zegt eigenaar Tomás met enige nadruk.