De zee neemt, de zee geeft

Behalve de avondklok en de rellen en rechtszaken daarover, was Holland deze maand ook op een heel andere manier in het Portugese nieuws. Op 14 februari 2021 kwamen in de Lagoa de Melides (Grândola) resten van een houten schip bloot te liggen. De stevige regenbuien van de afgelopen wintermaanden spoelden een deel van de zandlaag weg die het wrak bedekt. De resten zijn van een Nederlands schip dat daar 395 jaar geleden verging.

Er zijn monsters genomen om na te gaan hoe oud het hout is en waarvandaan het afkomstig is. Dit zogenaamd dendrochronologisch onderzoek wordt gedaan door Um Mergulho na História. Dat is een multidisciplinair team bestaande uit duikers, ingenieurs, historici, onderwaterarcheologen, biologen, studenten en vrijwilligers, dat zich bezighoudt met het historisch erfgoed onder water. Maar omdat er ooggetuigenverslagen zijn van een schipbreuk die op deze plek plaatsvond op 23 januari 1626, gaat men ervan uit dat hier de ‘Schoonhoven’ ligt, een VOC-schip dat op weg was naar Batavia.

Vereenigde Oost-Indische Compagnie

De VOC werd in 1602 opgericht en 200 jaar later ontbonden. Het was een particuliere handelsonderneming die het alleenrecht had op de handel met met Azië. Dat gebied strekte zich uit van de Kaap de Goede Hoop tot aan Japan. Een naamloze vennootschap met vrij verhandelbare aandelen en een eigen logo. Het was was misschien wel de eerste multinational, met duizenden werknemers in binnen- en buitenland, 30 kantoren in Azië, 6 vestigingen in Nederland, kantoren, pakhuizen, scheepswerven, een eigen vloot van handels- en oorlogsschepen en een eigen leger.

Dat leger was nodig om concurrenten, piraten en kapers op afstand te houden, maar ook om de handel af te dwingen waar die niet goedschiks plaatsvond. De VOC had veel macht en mocht de overzeese gebieden besturen, verdragen afsluiten en oorlogen voeren. De handel in specerijen (nootmuskaat, peper, kaneel, kruidnagel) en thee zorgde vele jaren voor grote winsten.

VOC-schepen

De bouw van een schip voor de VOC duurde 5 tot 8 maanden en zo’n schip ging 15 jaar mee. De Schoonhoven was in 1619 gebouwd op een werf in Amsterdam en dus een relatief jong schip. Het had een laadvermogen van vierhonderd ton.

De schepen moesten een flink laadvermogen hebben. Behalve voor veel proviand en geschut moest er plaats zijn voor handelswaar. Vaak vervoerden de schepen op de heenreis ballast, bijvoorbeeld bakstenen en op de terugweg kostbare goederen.

De reis naar de Oost duurde gemiddeld 8 maanden; 13 kilometer per uur was een goede vaarsnelheid. Het hout en touwwerk van de schepen had onderweg veel te lijden. Het schip werd dan op de werf in Batavia ‘opgekalefaterd’ om veilig de thuisreis te kunnen aanvaarden.

De reis was lang, zwaar en eentonig. Naast scheepslui voeren ook soldaten mee. De schipper, de officieren en eventuele passagiers sliepen in hutten op het achterdek. De overige bemanning lag opeengepakt in tussendekse ruimtes waar geen hygiëne was en weinig frisse lucht. Ideale omstandigheden voor de verspreiding van ziektes. Meestal kwamen de schepen terug met slechts de helft van de bemanning omdat de rest onderweg was overleden.

De Schoonhoven

De Schoonhoven was een tweemaster, van het type dat jacht of pinas genoemd werd. Het schip was begonnen aan zijn derde reis naar Azië. Het vertrok op 20 december 1625 vanuit Texel naar Batavia. De schipper was Cornelis Hartman en de totale bemanning bestond uit 198 man. Op 23 januari 1626 kwam het schip voor de Portugese kust terecht in een storm. Destijds was er bij Melides een vissershaven en waarschijnlijk heeft de schipper in een wanhopige poging om aan de storm te ontkomen, geprobeerd daar naar binnen te varen.

Vierentwintig bemanningsleden overleefden de ramp. Zij werden in Lissabon gevangengezet als vijanden van ‘Grande Ibéria’. Net een schipbreuk overleefd en dan in de gevangenis belanden … Maar ja, ons land was in oorlog met Spanje waar Portugal op dat moment deel van uitmaakte. Een oorlog die tachtig jaar duurde.

Een ooggetuige

Agostinho Dias, houthakker van scheepshout, stuurde een brief aan de opzichter van het landgoed waarop hij werkzaam was, Luís da Silva. Hij schreef dat een Hollands schip door de storm aan de kust was vergaan en dat de meerderheid van de bemanning het niet overleefd had. Ook schreef hij dat het schip 16 kanonnen aan boord had en dat er proviand en wijnvaten aanspoelden.

Lagoa de Melides

De Lagoa van Melides is een zee-inham met een oppervlakte van 26 hectare die bestaat uit eilandjes en zandbanken die onder invloed van van eb en vloed, steeds van plaats en afmeting veranderen. Tegenwoordig is het een ecologisch belangrijk gebied waar je vogels kunt observeren, maar tot de achttiende eeuw was het een vissershaven. Die haven is dichtgeslibd en het scheepswrak ligt in de lagoa waar het gedurende de afgelopen 395 jaar door stroming van getijden is bedekt met een dikke laag zand. Wat nu aan de oppervlakte komt, is de bodem van het schip, het ligt ondersteboven.

De zee geeft, de zee neemt

De schipper van de Schoonhoven had uiteraard geld bij zich dat bestemd was om handel mee te drijven en onderweg te foerageren. Dertigduizend zilverstukken. Zouden ze nog in het wrak liggen?

De Nederlander David Bouman van MRC (Maritime Research & Consultancy) vatte in 2014 het plan op naar de Schoonhoven op zoek te gaan en was bezig via crowdfunding geld voor deze expeditie in te zamelen. Hij denkt dat de inventaris van het schip al in 1626 is geborgen. De tuigage, het scheepshout en de kanonnen vertegenwoordigden een aanzienlijke waarde. Niet voor niets noemt Agostinho in zijn ooggetuigenverslag het aantal kanonnen dat op de Schoonhoven aanwezig was.

Het lijkt dus niet waarschijnlijk dat er nog schatten boven water komen. Wel vertelt elk gevonden scheepswrak interessante informatie over de scheepsbouw van zijn tijd en het leven aan boord.