Ik val achterover

Ik val achterover. Ik ben nu bijna vier jaar in Portugal en dik drie jaar schrijf ik regelmatig een bijdrage voor Portugal Portal. Bij elkaar, tot dusver, waren het 47 verhaaltjes. Daarmee ben ik een van de “top”-schrijvers, met Cees Groenewegen (ook 47), Robert Steur (45), Josephine van Bennekom (37), Karolien van Eck (36), Maja Kersten (31), Lotte Akkerman (30), Peter Hoogeweg (30) en natuurlijk Winy Schalke met maar liefst 141 bijdragen. Oef, ik vergeet bijna Han Overkamp, die al 83 werkelijk geweldige verhalen bijdroeg.

Schatkist

Sinds ik in Portugal woon, lees ik ieders bijdragen aan Portugal Portal en ik lees beslist heel nauwkeurig als het onderwerp mij interesseert. Af en toe keek ik in het archief, maar zelden diepgaand, tot ik gisteren eindelijk de tijd nam en voor het eerst goed leerde beseffen wat voor schatkist aan verhalen, belevenissen, gevoelens en achtergronden Winy Schalke met haar Portugal Portal heeft blootgelegd. Sinds 1999. Het twintigjarig jubileum heb ik, net als zij bescheiden als ze is, onopgemerkt voorbij laten gaan. Dus sta ik nu, een jaar later, toch even stil. Hulde, Winy! Wat een prestatie om dit gaande te houden, week in week uit.

Het is een heuse schatkist, dat Portugal Portal. Het zou in andere talen te lezen moeten zijn, want al wordt er veel in het Engels en het Frans gepubliceerd, er is geen site, niet eens een Portugese, die qua veelzijdige informatie en genoeglijk leeswerk op kan tegen die van Winy. Ik pak zo maar een paar onderwerpen om er citaten uit te plukken. Om uit te nodigen en aan te moedigen, om net als ik zo nu en dan “de geschiedenis van Portugal Portal” in te duiken en te lezen wat ooit werd geschreven en nog steeds de moeite van het lezen en weten, waard is. Portugal is veranderd, maar niet zodanig dat een verhaal over belevenissen in de jaren 2000 of 2010 niet de aandacht vast kan houden. De Hollandse kijk op de Portugese dingen is vaak niet enkel amusant, maar ook bijzonder verhelderend.   

Rots

Over Winy Schalke zelf ga ik niet schrijven. Wie zij is wordt (een beetje) duidelijk als je de bijdrage leest die door Josephine van Bennekom voor Portugal Portal werd geschreven op 10 februari 2012: Ondernemende vrouwen in Portugal – Winy Schalke. Het is nu acht jaar verder en Portugal Portal staat nog steeds overeind en “hoofdredacteur” Winy is de rots in de branding. Als ik het goed begrijp, wordt zij ondersteund door Maja Kersten, die elke bijdrage op taal- en spellingfoutjes controleert, dus zoiets als de eindredactie helpt doen. Verder staat Winy er alleen voor. Ik weet uit vroegere ervaring wat redactievoering met inbegrip van het aanwerven en betrokken houden van schrijvers allemaal inhoudt en ik had het geluk enkel maand- en kwartaalbladen te redigeren en niet, zoals Winy, een “weekblad”. Al ging er in mijn tijd veel tijd zitten in het met de bijdragenschrijvers in de kroeg zitten en ik geloof dat Winy dat bespaard blijft. Toch een beetje jammer … nu ik zelf zo’n bijdragende schrijver ben, bedoel ik.

De eerste edities van Winy’s blog waren afgeschermd; die waren enkel bestemd voor familie en vrienden, om die te informeren over de avonturen van Winy en haar gezin in hun nieuwe thuisland. Daarna ging Winy ook de dagboekvertellingen publiceren van haar vriendin Bep Hage, die al in 1989 naar Portugal kwam. Waarna Portugal Portal ontstond en Winy “ging schrijven voor iedereen.” En nu zijn er tientallen “vaste medewerkers” plus een aantal gastcorrespondenten en zijn tot midden 2020, als ik snel tel, zoiets als 750 publicaties gedaan.

Bep Hage – baanbrekend

Bep Hage deed in 1989, samen met haar man Han Herbschleb, zalig verslag van hun verhuizing naar Portugal in een tijd dat nog niet velen de stap waagden. Hun serie landverhuizers-dagboekpagina’s (in 1999 gepubliceerd door Portugal Portal) is dertig jaar later nog het lezen waard. Spontaan van taal en inhoud, met af en toe intrigerende paragrafen die de lezer (mij althans) wakker houden. Zoals:

Ik zou verdomd niet zo makkelijk weggaan als die meiden van mij niet zulke aardige vrijers hadden. Alleen voor moeder is het rot. Het schijnt dat mijn vader naar Portugal wil komen en blijven. Niet alleen mijn dochters vinden dat heel erg, ook Hans dochter vindt dat vreselijk. Hij schijnt ook aan Barbara rare verhalen op te hangen over zijn seksuele uitspattingen. Maar ze vinden hem niet vlot (ik denk dat hij het vertelt om niet oud te lijken, want daar heeft hij grote moeite mee, hij is N.B. bijna 80), maar een ouwe vieze engerd. Enfin, we wachten af en laten Gods watertje over Gods akkertje lopen.

Ik hou wel van dergelijke ontboezemingen tussen de “serieuze” geschiedenissen in. Over Bep en Han gaat het ook in een bijdrage geschreven door Winy zelf, getiteld ‘Zelf wijn maken’ (13 oktober 2012). Leerzaam leesvoer. Zoals ook deze waarschuwing van Bep:

Dat mensen hier iets heel goedkoops kopen en dan een geweldige strop blijken te hebben, hoor je hier heel vaak. De droeve verhalen zijn aan de orde van de dag. Haast altijd is grenzeloze stommiteit, naïviteit of hebzucht de oorzaak; b.v. de mensen uit Zuid-Afrika (gestudeerde mensen N.B., hij is advocaat, zij spreekt vlot 5 talen) gaven iemand een volmacht over hun bankrekening om een huis te bouwen. Gevolg: geld op (dat kon je al raaien), huis nog niet klaar, minder grond dan was afgesproken, zonder bouwvergunning. Dus hij loopt ook nog het risico dat het bijna gereed zijnde huis (en het wordt heel mooi) door de gemeente gebulldozerd wordt (niet alleen politici maken nieuwe woorden, ik kan dat ook).

En er was klein maar fijn nieuws:

Het Portugese hondje is er nog. Hij doet z’n best Nederlands te leren. Eet veel, slaapt veel en doet net alsof het altijd zo geweest is. Het lijkt er niet op dat hij verder trekt. Dus moet hij ontwormd, ontmijt, ontteekt, ontvlooid en benoemd worden. Hij vindt alles goed. Goed is in het Portugees ‘bom’ (klinkt als het Franse ‘bon’), we proberen dus ‘Bonnie’.

Han Overkamp – altijd intrigerend

Han Overkamp schreef voor Portugal Portal een heel boek bij elkaar. Geschiedenis is zijn boeiende hobby, vooral omdat veel van wat nog als “nationale trots” wordt beleefd nu ter discussie staat, ook in Portugal. Waren onze Gouden Eeuw en de daarmee samenhangende rijkdom misschien wel een hel voor onze koloniën? Zijn al die standbeelden (ook die in de Algarve) wel verdiend? Waren die “ontdekkingen” toentertijd eigenlijk agressieve veroveringen? Laat je verrassen! Dat adviseert Han zijn lezers. Het is daarom moeilijk een kleine selectie te maken. Een karakteristieke uit zijn serie over taal is:

Van oudsher het voedingsmiddel voor de minder bedeelden. Bijvoorbeeld wie zich voedt met brood en sinaasappels ficar/andar a pão e laranjas is iemand die het niet breed heeft. Ben je heel arm, dan leef je op water en brood estar/ficar a pão e água. Comer o pão que o diabo amassou dus het brood eten dat de duivel heeft gekneed, doe je als je in grote problemen zit. Heb je er eigenlijk geen recht op om brood te eten, omdat je een luiaard bent of een nietsnut, dan não merece o pão que come. Men zij gewaarschuwd, zo iemand ga je niet helpen, die haal je eerder het brood uit zijn mond tirar o pão da boca. Wie brood eet met korst comer pão com côdea is een slimmerik en wie uitroept pão, pão, queijo, queijo wil laten weten dat iets helemaal niet moeilijk is, een abc’tje.

Op 20 augustus 2018 nam Han de lezer mee naar Baleizão:

…  een dorp van 1000 inwoners 1,5 km ten oosten van Beja. We zijn in de Alentejo. Het land van melk en honing. Beter gezegd: het land van wijn en kurk. Hoog geklasseerde wijnen en kurk die in China zeer gewild is. Niet zo smerig als de mensen in de Dourostreek zijn, schrijft Eça de Queiroz aan zijn vrouw: “Je ziet hier (Douro) zelfs liefde voor de smerigheid. Nu ik het allemaal wat beter heb bekeken, ben ik geschokt. Misschien ben ik gâté (verwend) door de ongelooflijke reinheid van de Alentejo, superieur aan die van Holland.”

Maar helaas heeft die Alentejo geen enkele droom waar kunnen maken van de mensen die er geboren en getogen zijn en geen land bezitten. Zij hebben het altijd zwaar te verduren gehad. De honger waarde rond en op schoenen lopen was voor weinigen weggelegd. De Alentejo neemt meer dan dat ze geeft, voor hen.

Han Overkamp schreef zoveel méér. Hij leerde Portugal kennen zoals weinig geïmporteerden dat doen en hij schreef er enthousiast, humoristisch en informatief over. Zijn ‘Portugese taalweetjes’ voor Portugal Portal (zoals die ene hierboven geciteerd) zijn werkelijk onovertroffen: een verzameling van tips en gebruiken aangaande de Portugese taal die niemand die in dit land woont mag missen. Enfin, zoek zijn naam in het archief van Portugal Portal en ontdek voor elk nieuwsgierig mens wat wils.

Cees Groenewegen – kanshebber

Cees Groenewegen. Die schreef ook al over van alles. Zelfs over Cristiano Ronaldo en het Eurovisie Songfestival. En hij schreef, ik doe maar weer een arbitraire greep, ‘Overwinteringstips voor Portugal en de Algarve’ (in 2019). Plus: ‘Het honderdduizend straatnamenboek van Portugal’ (1 november 2019); en het uiterst wetenswaardige ‘Portugese politiek voor beginners’ (7 oktober 2019). Hij vertelde ooit:

Ik heb twee keer de eer gehad met Gerrit Komrij in een vliegtuig te zitten. Van Porto naar Nederland. Zijn levenspartner en hij hadden allebei een dure Rimowa-rolkoffer, ik een saaie zakentrolley. Ik heb de meester nooit durven aanspreken. Ik vroeg me wel af of je wel taalkunstenaar kunt zijn als je niet in je taalgebied woont. Ja dus, weet ik nu. Ik maak nog steeds kans.

Robert Steur – hamerslagen

Robert Steur is een van verre herkenbaar stylist, de meester van de korte typering in zinnen als hamerslagen en zinnetjes die strelen. Wat hij ook schrijft, er spreekt liefde uit voor het land van vestiging en dat is voor hem de Algarve:

Huizen in groepjes, nieuw en oud door elkaar. Willekeurig langs de weg ontstaan. Verspreid als plukjes onkruid. In de uitgestrektheid van Algarve Barrocal. Een landstreek vol met geologische eigenaardigheden. Dwalend door Benafim Pequeno adem je nieuwsgierigheid in, tegelijk met de lucht. Slenteren door smalle straatjes met witte huizen. Overheerst door zondagse rust. Vreemd, geen mens te zien. En toch voel ik mij bekeken. Doodse stilte in de lege straten. Voorbijlopend aan een open vrachtwagentje. Met een half varken erin. Blijkbaar net geslacht. Een weeïge geur verspreidt zich in de blakende zonneschijn. Doorlopend na een bezoekje. Aan de karakteristieke wasplaats, Lavadouros das Bicas Velhas. Verderop nog meer straatjes vervuld van scherp zonlicht. Waarin kleuren vervagen. Tot een impressionistisch waas.

En:

Enig rumoer drijft mij tegemoet. In de stilstaande lucht. Als geroezemoes uit een bijenkorf. Een deftige ogende dame op leeftijd, druk in de weer. Met aanvegen van de stoffige straat. Bom dia klinkt ‘t gezapig. Onmiddellijk dwarrelt haar blik weer rond. Als een vlinder in het voorjaar. Stilvallend bij de kromme oude man. Ik zie hem aan de overkant. Roest likt aan de hoeken van het tuinhekje. Waaraan hij zich optrekt. Bezig vanuit zijn hurken weer rechtop te staan. Volledig in beslag genomen door die oefening. Alleen een verstrooide blik kan eraf. Zijn neus lijkt een maatje te groot voor zijn gezicht. Zijn spieren te stram. Om slaafs te gehoorzamen aan z’n drijfveer. Die onwillige stijve gewrichten soepel wil houden. Net als weleer. Toen hij nog jong was en topfit. Hij lijkt onverhoeds besprongen door de tijd. De grijze gnoom haalt diep adem. Het klinkt in mijn oren als gekraak. 

Josephine van Bennekom – een ontmoeting

Josephine van Bennekom, journalist van huis uit, schreef veel interessants over Portugal. Ik pak uit haar repertoire de volgende aardige anekdote (van 8 juli 2012), geschreven naar aanleiding van het overlijden van de schrijver Gerrit Komrij. Nog zoekend naar een “einddoel” in Portugal kwamen Josephine en haar man Hans de Herder in contact met Gerrit, die toen al honkvast in zijn Casa Branca was. De kennismaking begon nota bene ooit tijdens een Nederlands-Georgische culturele week in Tbilisi en leidde uiteindelijk tot buurschap en vriendschap in Vila Pouca da Beira:     

Al gauw werden we geïntroduceerd in de eetclub. “ ’t Gaat niet om het eten hoor, meer om de gesprekken,” liet Gerrit nog even weten. Een van de andere deelnemers omschreef het als: “Dan kan je even je kleipakje uit doen.” Eén keer in de zoveel weken kwamen we bij elkaar en babbelden over de cultuur en politiek, niet bepaald dagelijkse gespreksstof in Portugal. Zo ontfermde Gerrit zich over ons. We waren te gast op vermaarde feesten in het Casa Branca, liefst buiten in de tuin. Gerrit had al snel een iPod met luidsprekers en je zag hem genieten als hij door zijn muziekcollectie scrolde en het nummer vond dat je wilde horen, hij glunderde bij het zien van alle dansende mensen en nam nog een fles bier. Door zijn doofheid leek hij wat onzeker maar zijn scherpe waarnemingsvermogen leed daar niet onder. Net als je dacht: hij hoort me niet, kwam zijn luide markante stem door met een kort raak statement.

Maja Kersten – achtergronden

Achtergronden en toeristische informatie komen van de pen van Maja Kersten. Zoals deze bijdrage over “de voortplanting” van de vijgenboom:

De Latijnse naam van de boom is Ficus carica. Hij kan tot 10 meter hoog worden, maar vaker lijkt hij meer als een struik in de breedte te groeien. Door hem te snoeien kun je hem in vorm houden. Hij heeft grote, gelobde, stugge bladeren die hij in de winter verliest. Een vijgenboom zie je nooit bloeien. Hij doet dat namelijk in het geniep. De mannelijke en vrouwelijke bloemen van de boom zitten binnenin ‘de vijg in wording’. Aan het uiteinde van de vijg zit een piepklein gaatje. Hierdoor wurmt zich een insect naar binnen om haar eieren af te zetten. Deze vijgenwesp zorgt hiermee voor bestuiving van de bloemen. Daarna rijpt de vijg, ontwikkelt een grote hoeveelheid zaadjes, verandert van kleur en wordt zacht en eetbaar. Tot drie keer per jaar kan de boom op deze manier vruchten dragen.

Dat deed ie al in het aards paradijs:

De vijg wordt meerdere malen in de Bijbel genoemd. Adam en Eva bedekten hun naaktheid met vijgenbladeren. In de zin: Ieder zal rusten onder zijn wijnstok en onder zijn vijgenboom (Micha4:4) staat de vijgenboom symbool voor vrede en voorspoed. Ook het medicinale gebruik werd erin genoemd (2Kon20:7). De Romeinen vereerden de vijgenboom omdat Romulus en Remus, de tweeling die Rome stichtten, door een wolf werden gezoogd onder een vijgenboom. Ook in het Boeddhisme is de vijg een heilige boom.

Lotte Akkerman – weten ze dat wel?

In de gemeente Caminha hangen overal affiches “NÃO” tegen lithiumexploratie en -extractie. De energietransitie (klimaatneutraal in 2050) doet de vraag naar lithium (en andere mineralen) toenemen. De wereld kijkt verlekkerd naar Portugal, het enige West-Europese land met zo’n rijkdom aan lithium en grafiet. Aanbestedingen en tenders volgen elkaar in rap temp op. In Covas do Barroso is flink geboord en de infrastructuur voor grootscheepse delving ligt er. De Serra de Arga, de Fojo-regio en de gebieden in en rondom Trás-os-Montes zijn beschermd natuurgebied. Weten ze dat in Lissabon wel?

Lotte Akkerman vervolgt, op bezorgde toon:

Volgens wetenschappers is er wereldwijd nog 16 miljoen ton aan lithium. Genoeg voor een paar eeuwen, maar het kortzichtig leegroven van de aarde is een misdaad tegen de mensheid en de natuur. Denken en ageren op langere termijn is geboden. (…) João Branco, bosbouwkundige uit Vila Real en president van Quercus (Associação Nacional da Conservação da Natureza) benadrukt dat de lithiumreserves zich in de rotsen bevinden. Delving van lithium moet in Portugal anders gebeuren dan in Chili of China, waar lithium in zout wordt gewonnen. In Portugal moet gesteente geëxtraheerd en uitgegraven worden, waarbij grote hoeveelheden slak (het bijproduct van de extractieve metallurgie dat vooral bestaat uit vloeibare oxiden) ontstaan. Dit bijproduct moet gewassen en tijdens dat proces komen verontreinigende stoffen vrij. Er moet onderzocht worden hoe schadelijk die stoffen voor mens en natuur zijn, maar vooralsnog lijkt het erop dat men met dit soort onderzoek geen haast heeft.

Een kleine greep

Ik zei het al: dit is niet meer dan een kleine greep uit de berg “kennis” die Portugal Portal biedt en die almaar uitbreidt, met informatie, achtergronden, historische anekdotes en verslagen, tips over hoe niet of wel te doen en hoe te leven in Portugal, lessen in de Portugese taal, ervaringen van nieuwkomers, belevenissen van lang-gesettelden, dromen en werkelijkheden, tot en met beschrijvingen van prachtige wandelroutes, lezenswaardige boeken en onvermoed fascinerende musea toe. Duik eens in het verleden van Portugal Portal. Val met mij mee achterover. En vertel het vooral verder.