De legendarische Hendrik de Zeevaarder

Waar komt dat ‘legendarische’ vandaan? We zullen het nooit precies weten. Legendes ontstaan ergens diep in het woud of in hoger sferen. Of als een menselijke behoefte aan versieringen, franje. Versier de waarheid met je fantasie. Niet de feiten, maar het verhaal spreekt ons aan.

Bij Hendrik de Zeevaarder is het ook zo dat zijn eerste biograaf, Gomes Eanes de Zurara, in zijn boek van 1457 overdreven enthousiast is over wat Hendrik heeft gepresteerd. Hendrik als het ware aanbidt. En daarmee de mythe leven heeft ingeblazen of, zo die er al was, heeft versterkt. Hij kwam daar de toenmalige dictatuur ook mee tegemoet. Een dictatuur leeft graag met helden uit het verleden, om ze het volk ten voorbeeld te stellen.

Aan Hendrik ontkom je niet, als je iets met Portugal hebt. Zeker niet in de Algarve. Als naamgever van het museum voor archeologie in Faro, als standbeeld in Sagres en Lagos, als de man die op de winderigste plek van Portugal, Sagres, een zeevaartschool had en die precies uit dat ene raam keek als er weer een schip van hem wegzeilde. Buiten de Algarve is hij ook omnipresent. Als naamgever voor een straat bij je in de buurt misschien. Of als standbeeld in Tomar, Viseu en Porto. Een kopie van het standbeeld in Lagos staat in het Maritiem Museum in Lissabon. Buiten Portugal kennen ze hem ook. Inwoners van Nantes, Liverpool en London kijken eveneens tegen een standbeeld van hem op.

Mocht je hem toch nog misgelopen hebben dan kun je nog terecht bij het monument Padrão dos Descobrimentes in Belém/Lissabon, waar hij de aanvoerder is van een stel obscure helden. Het monument werd gebouwd ter herinnering aan zijn vijfhonderdste sterfdag.

Weer een andere mogelijkheid is dat je hem bent tegengekomen in je reisgids over Portugal. Van de tien gidsen die ik bezit is er niet een die hem onbesproken laat.

Hendrik de Zeevaarder lag aan de basis van de zeeroutes naar India van de Portugezen. Hij hield zich bezig met navigatie en met het ontwikkelen van snellere schepen en betere navigatie-instrumenten. In Sagres bracht hij een indrukwekkend team van specialisten samen en had het genoegen de Portugezen steeds verder naar het zuiden en oosten te zien vertrekken. Hij stierf in Lagos.

Citaat uit Lannoo’s kaartgids van Portugal

Dat laatste klopt. Hij stierf in Lagos in 1460 maar zijn lijk werd overgebracht naar het klooster in Batalha.

Naar het zuiden werd gevaren, inderdaad, stapje voor stapje een beetje verder. Maar niet naar het oosten. Wel naar het westen, naar Madeira, de Azoren en Kaap Verdië onder andere. Hendrik kende zijn klassieken.

Die vertelden hem dat er in Afrika een land zou zijn waar alles goud is wat er blinkt. En dat je bij de (nog niet ontdekte) monding van de Nijl de mooiste kostbaarheden kon kopen. En dat er in Afrika een groot christenrijk bestond onder leiding van priester Johan. Verder was er ook een land waar iedereen naakt liep; enkel het gezicht bedekt met een stoffen kap.

Groot was in zijn tijd al het verlangen om naar India te kunnen varen. Waar dat ook mocht liggen; in ieder geval bestond het. Want de Venetianen gingen er al naar toe voor de handel in specerijen, zij het over land en niet over zee. Dat Hendrik aan de basis stond van de zeeroute naar India is wat overdreven. Hij stond bij wijze van spreken aan de wieg van Vasco da Gama, die India ontdekte in 1498 maar wel als grootvader, niet als vader.

Hendrik de Zeevaarder bouwde een fort op dit winderige promontoria en volgens de traditie een zeevaartschool en een scheepswerf. Vanaf hier realiseerde hij zijn droom: uit te vinden wat er lag achter de Canarische eilanden en Kaap Bojador en erin te slagen niet ontdekte zaken tevoorschijn te halen. Vanaf 1419 tot 1460 stopte hij al zijn energie en de inkomsten van de orde van Christus, waarvan hij grootmeester was, in het bouwen van karvelen en het op weg sturen van door angst overmande zeelui naar onbekende wateren.

Citaat uit DK Travel Guide Portugal

Zelf ging hij nooit de zee op. Waarom hij Hendrik ‘de Zeevaarder’ heet is dan ook een raadsel. In Duitsland heet hij ook zo: Heinrich der Seefahrer. Beter van toepassing is zijn andere naam: Henrique o Navegador (Portugal), Enrique il Navegante (Italië), Henri le Navigateur (Frankrijk) of Enrique el Navegante (Spanje).

Voorbij Kaap Bojador aan de kust van de Westelijke Sahara, nu Marokkaans gebied, zou het niet pluis zijn. De zon schijnt er zo fel dat je meteen zwart blakert. Grote zeemonsters liggen op je te wachten en een magneetberg trekt al het ijzer uit je schip. Gil Eanes uit Lagos, ook geëerd met een standbeeld daar, overtrof zichzelf door met zijn schip en bemanning deze kaap te ronden. Een prestatie die op het conto van Hendrik de Zeevaarder geschreven mag worden. Omdat hij Gil Eanes, die bij een eerdere poging verdwaald was, psychologisch zozeer onder druk had gezet om het nu wel goed te doen, dat deze opnieuw met doodsverachting op weg ging en vervolgens zijn opdracht voltooide.

Over een zeevaartschool in Sagres is niet meer bekend dan wat de legende over Hendrik de Zeevaarder vertelt. Tegenwoordig wordt openlijk getwijfeld door historici aan het bestaan ervan. Het vak van zeeman leerde je in Lissabon of in Lagos, maar vooral aan boord. Waar de enorme stenen windroos die bij het Fort in Sagres ligt vandaan komt, is onbekend. Zoals er wel meer in Portugal voorkomt dat eens ontraadseld zou kunnen worden.

De derde zoon, prins Henrique, veranderde de koers van zijn land aanmerkelijk. Nadat hij het Marokkaanse bolwerk Ceuta voor zijn vader had veroverd in 1415, richtte Henrique naar verluidt een navigatieschool op in Sagres in de Algarve. Hendrik de Zeevaarder zoals hij bekend werd, omringde zich met astronomen en scheepsbouwers, financierde tal van expedities langs de Afrikaanse kust.

Citaat uit The National Geographic Portugal

Zijn vader, koning D.João I, had zijn zinnen gezet op de verovering van Ceuta, gelegen tegenover Gibraltar. Met de inname van Ceuta zou Portugal zijn visserijgronden kunnen uitbreiden en handel kunnen gaan voeren met de Sarracenen. Plus de relatie met andere Iberische vorsten kunnen verstevigen door hen te verzekeren van vrije doorvaart naar de Middellandse Zee. João vertrok uit Lagos met drie zonen, onder andere Henrique dus, als secondanten. Ceuta werd bij een verrassingsaanval ingenomen en veel inwoners werden slecht behandeld. Een monument in de stad, veel later opgericht door het stadsbestuur, herinnert aan deze donkere tijden.

Al met al bleek João zich een strop om de hals gehaald te hebben. De Sarracenen waren woedend en omsingelden en belegerden de stad onmiddellijk om haar terug te winnen. Waardoor uiteindelijk de kosten van het onderhouden van een Portugese bezettingsmacht in Ceuta veel en veel hoger uitvielen dan ooit van tevoren was bedacht. Een blok aan het been van João dus, een nagel aan zijn doodskist. Na terugkomst in Lagos stelde hij zoon Henrique aan als degene die zou gaan zorgen voor de bevoorrading en verdediging van Ceuta.

Waardoor Hendrik steeds vaker in Lagos te vinden was en hij de Algarviërs steeds beter leerde kennen. Beter gezegd, hun handel leerde kennen. Zoals winst behalen uit strooptochten in Marokko, kaapvaart en piraterij tegen voorvarende schepen en smokkel over zee met Spanje. Voor Hendrik met zijn hoge uitgavenpatroon, als bon vivant met uitverkoren vrienden, opende zich een nieuwe wereld; hij deed een ontdekking als het ware.

Ga de zee op en verrijk je zelf. Niet af en toe, maar vaak. Ga zoeken naar het land met al dat goud en al die andere verlokkingen. Stuur de vissers en zeelui erop af en blijf zelf aan land om daar op alles, maar dan ook alles, belasting of tienden te gaan heffen. Onder andere middels de door hem opgerichte monopolistische Companhia de Lagos. Om te beginnen ontfutselde hij aan de regionale machthebbers het privilege om belasting te mogen innen op de al bestaande vangsten van tonijn en ombervis (corvina).

Het was op deze kaap waar Prins Hendrik de Zeevaarder zijn woonstee vestigde en het was ook hier dat hij een navigatieschool stichtte waar hij belangrijke astronomen, cartografen en avonturiers van zijn leeftijd bijeenbracht. Fernão de Magelhães, Pedro Alvares en Vasco da Gama, zij allen studeerden in Sagres en vanaf het strand van Beliche, halverwege Sagres en São Vicente werden de eerste lange karvelen te water gelaten.

Citaat uit The Rough Guide Portugal

Van Vasco da Gama is de precieze geboortedatum onbekend. Men vermoedt dat het 1469 is geweest. Hendrik de Zeevaarder stierf in 1460. De enige kaarten die Hendrik liet vervaardigen, met daarop de ontdekte gebieden, werden in Venetië getekend. Een ‘klusje’ van drie jaar.

Martim Behain (Martin uit Bohemen) wordt ook genoemd als een man die Hendrik geholpen zou hebben. Martim was een handelaar in Lissabon in textiel, met als hobby cartografie. Hij liet in 1492 door een Duitse kunstenaar de eerste originele globe maken. De Maçã do Mundo, die Erdapfel. Op zijn globe ontbreekt het werelddeel Amerika. Dat continent was toen nog (net) niet ontdekt. Van Martim is alleen zijn sterfjaar bekend: 1507.

Tot slot

Dom Henrique was een kleurrijk persoon, die het waagde vanuit de Algarve de westerse wereld groter te maken. Op een empirische manier, stapje voor stapje, organisch kun je ook zeggen. Niet alleen door de ontdekking (en verovering) van het vasteland van West-Afrika tot aan de Congo, maar ook de vele eilanden voor de Afrikaanse kust zoals Madeira, Kaap Verdië, Sao Tomé en de Azoren. Door hem kregen handelaren, priesters en onderzoekers de kans hun bezigheden in nieuwe onbekende streken uit te oefenen.

Handel betekende in principe ruilhandel. Van de 35 reizen die in zijn tijd vanuit de Algarve werden georganiseerd, heeft hij er 7 of 8 gefinancierd. Na zijn dood viel de Algarve terug in haar Doornroosjeslaap, waarin ze vóór zijn komst ook al was gedompeld. Een geïsoleerde provincie van Portugal waar weinig te beleven viel en waar je alleen over zee naar toe kon. De wegen over land van Lissabon naar de Algarve waren meestentijds onbegaanbaar, levensgevaarlijk en je kon verdwalen.

Pas 300 jaar later, bij de napoleontische invasie en de daaropvolgende opkomst van het liberalisme, werd Doornroosje weer wakker gekust. Voorgoed.