Wat doen we met Sint-Jan?

Juni is de maand van de Santos Populares: Santo António, São João en São Pedro. Vandaag schrijf ik over São João. Bij ons in het dorp, aan de rand van de Serra da Estrela, liepen we achter de muziek aan. De muzikanten maakten een ronde door het dorp en wie naar buiten kwam sloot zich aan. Opwaarts ging het, de heuvels in naar de picknickplaats met stenen tafels en banken. Daar werd Sint-Jan gevierd, hoe kan het anders dan met veel eten en drinken, wel van kwaliteit. Het werd een vrolijke boel en daarmee heb ik de toon gezet voor dit artikel, want Sint-Jan vieren is overal een ontspannen en vrolijk volksvermaak in de open lucht.

Vierentwintig uur lang of nog langer. Vanaf het gewekt worden door muziek op straat of het luiden van klokken tot diep in de nacht, zeg maar de kleine uurtjes. Waarna het vuurwerk volgt. In tegenstelling tot Kerstmis wordt Sint-Jan op honderden manieren gevierd in het land. En speelt zich met kerst het sociale binnen af, onder een zekere groepsdruk want tradities gaan vóór, bij Sint-Jan is het vrijheid blijheid. Iedereen zoekt zijn eigen weg in het licht en de warmte van de zon, in een magische nacht en in een natuur die al zijn schoonheid uitstraalt.

Benieuwd naar hoe elders Sint-Jan in Portugal wordt gevierd, kies ik ervoor naar Braga te gaan, de meest roomse stad van Portugal, wordt gezegd.

Maar eerst komt, in Vilarinho das Quartas (Alto Minho), Ana Domingos Gomes ons toezingen over São João. (De tekst kon ik niet achterhalen.)

(opname uit aflevering 26 van de schitterende serie uit 2015 ‘O Povo Que Ainda Canta’ nog te zien op RTP Play On Demand)

Zou er nog iemand in alle vroegte kruiden gaan plukken?

Want: Todas as ervas têm préstimo, Na manhã de São João alle kruiden hebben kracht op Sint-Jansochtend.

Op naar Braga

Van Vilarinho das Quartas door naar Braga. Volgens de navigatie drie kwartier rijden, via Ponte de Lima. ‘Onderweg’ wil ik zien hoe de mais erbij staat.

O milho pelo São João deve cobrir um cão: de mais moet al zo hoog staan dat hij een hond bedekt (hoger is dan …)

En heb ik tijd om mij te bezinnen op wat er vandaag eigenlijk gevierd wordt. Want met kerst (precies een half jaar later; Johannes is eerder geboren dan Jezus) heb je een Kerstkind en een heilige familie als makkelijke referentiepunten. En zie je misschien een kerk van binnen. Maar zulke punten ontbreken bij het Sint-Jansfeest. Het was de katholieke kerk die de geboortedag van Johannes de Doper heeft vastgesteld op hetzelfde moment dat de, sinds mensenheugenis bestaande, midzomerfeesten worden gevierd. Johannes: als geschenk van God aan Zacharias en Elisabeth, als wegbereider voor de komst van Jezus Christus op aarde, als prediker voor rechtvaardigheid, als doper met reinigingsrituelen, als martelaar omdat hij op een gewelddadige wijze aan zijn einde komt. Maar zijn hagiografie wekt weinig ontroering of opwinding op. Nee, geen heilige bij wiens leven men op 24 juni lang stilstaat. De midzomerfeesten daarentegen zijn geweldig populair.

Overigens eert de Islam Sint-Jan ook.

Het heden

Veel werk wordt gemaakt van allerlei voorchristelijke rituelen en gezellige losbollerij, onder de vlag van São João. Voor het gemak samen te vatten onder de thema’s water, vuur en elkaar de maat nemen of het hof maken.

Om met het water te beginnen (en daar komt de associatie met de Doper wel even bij om de hoek kijken), de regen die valt en de dauw die ontstaat tijdens de Noite de São João brengen voorspoed. Maar … alleen zolang het nog donker is. Kinderen en vee worden ermee gewassen. En apanhar as orvalhadas wil zeggen dat je de dauwdruppels bij elkaar schraapt en gebruikt om je gezicht mee te wassen.

Vuur: ook hier weer een vage associatie naar Johannes de Doper, want zijn naam in het potjeslatijn is Santo Johanne Lampadarum (iets met een lamp dus).

Maar hier heb ik het over de vreugdevuren fogos e fogueirinhas die overal aan het einde van de dag ontstoken worden. En waar je overheen springt, waar je je kind overheen tilt, of waar je het vee dichtbij zet, goed in de rook, zodat het gezond blijft en vet wordt.

En wat betreft het derde thema: elkaar het hof maken, of anders gezegd: valt er nog wat te versieren? daar weet fadozangeres Gisela João (ze doet haar naam eer aan!) wel raad mee.

En de jongens krijgen te horen

Orakelen

Voor de moeder van Gisela João was dat misschien wel anders, toen zij nog een meisje was. Meisjes van toen raadpleegden graag een orakel. Omdat de nacht van Sint-Jan magisch is, meer magisch dan alle andere zomernachten. Denk maar aan de mouras encantadas die alleen nu gezien kunnen worden. Er zijn honderden soorten orakels beschreven; ook op dit gebied blijkt de Portugese fantasie uitbundig. En wie wil niet de toekomst weten? En als het kan daarvoor het orakel een zetje in de goede richting geven?

Ik neem als voorbeeld: alcachofra de São João. De grote lavendelblauwe distelplant van de artisjok wordt dan verbrand, als het kan in het Johannesvuur en ’s nachts neergezet op de vensterbank of op het balkon. Als er de volgende morgen nieuwe loten uit de bloem komen dan mag je daaruit concluderen dat je liefde voor een bepaald iemand wordt beantwoord. Echter: rationele mensen zeggen dat de bloemen van deze plant tweemaal bloeien, vlak achter elkaar. En dat het dus maar de vraag is of de bloem geplukt is na zijn eerste of na zijn tweede bloei. Maar Ik vind het de heilige João onwaardig om zo met hem om te gaan en ik pleit ervoor hem gewoon zijn werk te laten doen met de artisjok.

Wagenspel

Ondertussen ben ik in Braga aangekomen op mijn denkbeeldige reis en zoek ik naar de optocht cortejo. Een van de vele die er gehouden worden tijdens het Sint-Jansfeest, dat elf dagen duurt. Optochten en processies, met verenigingen sociedades, vakbonden sindicatos, sportclubs clubes desportivos en coöperaties cooperativas achter vaandels, het Allerheiligste onder de baldakijn, volksdansgroepen ranchos folclóricos, cabeçudos (mensen die een buitenmaats groot hoofd hebben opgezet) en veel getrommel van grupos de bombos, het komt allemaal wel een of meerdere keren voorbij.

Maar ik kom voor heel oude gebruiken. De Carros en de Dança de Rei David. Voortzettingen van tradities uit de late middeleeuwen. Verboden door de Katholieke Kerk in 1932, maar nog springlevend! De Carro das Ervas komt als eerste voorbij. Kruiden en hout worden verspreid om wat volgt van de optocht te verwelkomen in een heerlijke geur. Op de Carro dos Pastores staan zes jonge herdertjes en zes herderinnetjes in prachtige kledij. Er wordt gedanst en gezongen en af en toe rijst er uit de rots, die ook op de kar staat, een engel op, die zingend de boodschap brengt dat Johannes zal geboren worden bij Zacharias en Elisabeth. Wat later zit er een klein kind tegen de rots aan, aan wie alle herders en herderinnetjes eer betonen. Een origineel wagenspel is het, als voorloper van wat later het theater zal worden.

Dança de Rei David

Wat de oorsprong en betekenis is van de Dança do Rei David is onbekend of de moren worden weer van stal gehaald als degenen die ermee begonnen zijn. Koning David en tien hovelingen zijn de performers. Dans en pantomime gaan samen. Het verbeeldt de strijd die David met Goliath aangaat. De uitslag hiervan mag als bekend worden verondersteld. Ieder jaar spelen leden uit dezelfde familie deze voorstelling.

Eigenlijk wilde ik nog schrijven over wat er zuidwaarts gebeurt. Bij Sobrado (bij Porto) waar duizenden mensen de strijd meemaken tussen de christenen en de moren. Os Bugios e Mourisqueiros. Ook al mag de uitslag van het gevecht ook hier inmiddels al bekend zijn, toch ondergaan de christenen nog een paar benarde uren, voor het zover is.

En ik wil ook graag over Figueira da Foz vertellen, waar het feest van Sint-Jan carnavaleske trekken heeft. As Mulheres de Tavarede geven een show en heupwiegen tijdens hun defilé dat het een lust is. Ze kijken er olijk bij en als je geluk hebt (en aantrekkelijk genoeg bent), krijg je misschien een lonkende knipoog van een van hen.

Maar het komt er niet meer van. Braga bruist, de staten zijn feestelijk met vlaggetjes versierd, mensen zitten voor hun huis, overal ruik je sardines (no São João a sardinha pinga no pão) en je belandt vanzelf in vrolijk gezelschap. En vergeet wat er nog allemaal op je lijstje staat. De nacht brengt een orgie aan feestverlichting, met een kermis, een disco en inderdaad het vuurwerk in de vroege ochtend. Een nacht om nooit te vergeten. En als het zou regenen op een keer, geen zorgen A chuva de São João, bebe o vinho e come o pão, ofwel het feest gaat gewoon door.