Tavira, wereldhoofdstad van de spreekwoorden

Spreekwoorden kleuren de taal. Als je spreekwoorden gebruikt, kun je veel zeggen met weinig woorden. Spreekwoorden maken deel uit van de cultuur waarin je opgroeit. Je hoort ze van je ouders, grootouders, ooms en tantes, leraren, vrienden en collega’s.

Spreekwoorden bevatten een sterke boodschap en beïnvloeden de communicatie. De wetenschap die zich met spreekwoorden bezighoudt, heet paremiologie. Dat Tavira in de paremiologie een belangrijke rol speelt, was voor mij een ontdekking.

Wat is een spreekwoord?

Een spreekwoord is een zin die een (volks)wijsheid, een waarheid, een morele opvatting of een collectieve ervaring weergeeft. De zin is vaak kort en kernachtig en de woorden zijn steeds dezelfde, waardoor hij goed te onthouden is. Sommige spreekwoorden maken gebruik van rijm, wat ook helpt om ze te memoriseren. Spreekwoorden worden van generatie op generatie doorgegeven. Behalve spreekwoorden bestaan er ook gezegdes en uitdrukkingen, het verschil daartussen is niet altijd duidelijk. Vaak bestaat een spreekwoord uit twee delen: het eerste deel benoemt waarover het gaat, het tweede deel bevat een consequentie daarvan. Een voorbeeld: Quem tudo quer (1), tudo perde (2) (Wie alles wil hebben, zal alles verliezen).

Waar komen onze spreekwoorden vandaan?

Latijn was lange tijd de wereldtaal. Het was de taal van schrijvers, wetenschappers en filosofen. Veel spreekwoorden zijn in het Latijn vastgelegd. Hieronder de belangrijkste bronnen met voorbeelden.

De Bijbel en andere religieuze teksten:

• Olho por olho, dente por dente (Oog om oog, tand om tand)
• Dar pérolas a porcos (Paarlen voor de zwijnen werpen)
• A César o que é de César (Geef de keizer wat des keizers is)
• Quem semeia ventos, colhe tempestades (Wie wind zaait, zal storm oogsten)

Schrijvers en filosofen uit de oudheid:

• Carpe diem (Pluk de dag) een spreekwoord dat is terug te voeren tot de Romeinse dichter Horatius
• Uma andorinha não faz a Primavera (Eén zwaluw maakt nog geen zomer) van de Griekse fabeldichter Aesopus
• Cão que ladra não morde (Blaffende honden bijten niet)
• A cavalo dado não se olha os dentes (Een gegeven paard niet in de bek kijken)

Volkswijsheden uit de middeleeuwen:

• A quinta roda do carro nem faz senão embaraçar (Het vijfde wiel aan de wagen zijn)
• Quando o gato sai os ratos fazem a festa (Als de kat van huis is, dansen de muizen)
• O lobo perde os dentes, mas não o costume (Een vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken)
• A ferro quente, malhar de repente (Men moet het ijzer smeden als het heet is)

De Nederlandse vertaling van de Portugese spreekwoorden is bijna woordelijk hetzelfde. Dat hebben we te danken aan Desiderius Erasmus, een 16e-eeuwse Nederlandse geleerde. Hij verzamelde duizenden Griekse en Latijnse spreekwoorden in zijn boek ‘Adagia’, dat gepubliceerd werd in 1500. Erasmus had een grote invloed. Zijn collectie werd dan ook gebruikt in het onderwijs, in de literatuur en kwam in de Europese volkstalen terecht.

Moderne spreekwoorden

Natuurlijk ontstaan er nieuwe spreekwoorden, zij het niet van vandaag op morgen. Tijd speelt hierbij een belangrijke rol. Niet alleen moet een spreekwoord door grote groepen mensen gebruikt worden, het moet ook worden doorgegeven aan volgende generaties en gebruikt blijven worden in woord en in geschrift.

Nu het Engels de rol van wereldtaal heeft overgenomen van het Latijn, kunnen we misschien in de toekomst meer Engelse spreekwoorden verwachten zoals deze: Time is money; No news is good news; An apple a day keeps the docter away; A picture is worth a thousand words.

Teksten op T-shirts die als statement worden gedragen, vormen misschien onze toekomstige spreekwoorden, Don’t worry, be happy; Big brother is watching you; You’ll never walk alone.

Als de boodschap die ze geven van blijvende waarde is, worden bestaande spreekwoorden gemoderniseerd of omgevormd. Portugese kinderen die het spreekwoord Deitar cedo e cedo erguer dá saúde e faz crescer (Vroeg naar bed en vroeg weer op is gezond en goed voor de groei) niet meer kunnen hóren, vormen het om tot Deitar cedo e cedo erguer dá um sono de morrer (Vroeg naar bed en vroeg weer op, daar word je doodmoe van).

Levenswijsheden

Spreekwoorden hebben een grotere bijdrage aan het leven dan menigeen beseft. Door het werk van Erasmus zijn veel Europese spreekwoorden in verschillende talen woordelijk hetzelfde. Maar daarnaast heeft elk land zijn eigen spreekwoorden die de volkscultuur en traditie weerspiegelen. Zo kunnen we Haring in ’t land, dokter aan de kant als een typisch Nederlands spreekwoord beschouwen. En voor Portugal is dat misschien: De Espanha nem bom vento nem bom casamento (Uit Spanje geen goede wind noch een goed huwelijk) iets wat alleen een buurland kan beweren.

Wolfgang Mieder, professor aan de universiteit van Vermont, is een wereldautoriteit op het gebied van de paremiologie en schrijver van een groot aantal artikelen en boeken. Daarin laat hij zien dat spreekwoorden een belangrijke rol spelen in de politiek en bij openbare toespraken van bijvoorbeeld Obama, Bernie Sanders en Martin Luther King. Immers, spreekwoorden zijn bij een groot publiek bekend, in begrijpelijke taal geformuleerd en zeggen veel in weinig woorden.

In ons land is Mineke Schipper een spreekwoordenautoriteit. Onlangs is de Portugese vertaling verschenen van haar boek ‘Trouw nooit een vrouw met grote voeten’ (Nunca cases com uma mulher de pés grandes) een verzameling van spreekwoorden over de vrouw uit 150 landen.

Ook in de rechtszaal worden spreekwoorden gebruikt door getuigen, partijen en zelfs door rechters. Zo kan men genomen beslissingen uitleggen in toegankelijke en begrijpelijke taal. Een voorbeeld is het spreekwoord dat vindersrecht uitlegt: Achado não é roubado (Gevonden is niet gestolen). In het proces dat gevoerd werd tegen José Socrates werd de uitdrukking Quem cabritos vende e cabritos não tem, de algum lado lhe vem (Als iemand geiten verkoopt en geen geiten heeft, moeten ze ergens vandaan komen) gebruikt om aan te geven dat tekenen van corruptie zichtbaar zijn.

Tavira en de paremiologie

Sinds 2007 verzamelen zich jaarlijks leraren, geschiedkundigen, onderzoekers, sociologen, studenten en geïnteresseerden vanuit de hele wereld in Tavira voor een spreekwoordenconferentie georganiseerd door de Associação Internacional de Paremiologia (AIP), of in het Engels: International Association of Paremiology (IAP). Deze vereniging, de enige in de wereld op dit gebied, heeft als doel de internationale samenwerking van paremiologen te bevorderen, culturele en educatieve programma’s te ontwikkelen, jonge onderzoekers te ondersteunen, nationale en internationale conferenties te organiseren en de studie van de paremiologie te stimuleren. Daarbij is de AIP-IAP door de UNESCO gevraagd te adviseren op het gebied van spreekwoorden als immaterieel cultureel erfgoed.

Omdat de AIP-IAP zetelt in Tavira, is deze stad o capital mundial dos provérbios – de wereldhoofdstad van de spreekwoorden. Spreekwoordelijk gezien leiden alle wegen niet naar Rome, maar naar Tavira. Het is dus niet Todos os caminhos vão dar a Roma maar Todos os caminhos vão dar a Tavira!

Bronnen:

• Provérbios. Não vivemos sem eles e nem damos por isso. Artikel Jornal Sol/Sapo 4-12-2017
• Marloes Zandbergen: Waar komen spreekwoorden vandaan? 19-3-2017
• website www.aip-iap.org