Portugal en de zee

Door zijn geopolitieke ligging is Portugal al sinds eeuwen gericht op de Atlantische Oceaan. Zijn zeevaarders en vissers hebben zich al sinds de vroegste tijden op de oceaan gewaagd. Deze maritieme ervaring is niet zonder invloed op de taal gebleven. Zo zijn er een reeks spreekwoorden en idiomatische uitdrukkingen op dit gebied ontstaan.

‘Opgestaan is plaats vergaan’ is in het Portugees Quem vai ao mar, perde o lugar (wie de zee op gaat verliest zijn plaats). En wie in Portugal het eerst komt, maalt niet het eerst, maar gaat als eerste aan boord Quem primeiro chega, primeiro embarca. Dat men de dag niet moet loven voordat het avond is, wordt in het Portugees voorgesteld met het beeld van een schip dat in het zicht van de haven zinkt Á boca da barra, se perde o navio (in de monding van de haven gaat het schip ten onder).

Meeuwen aan land betekent storm op zee Gaivotas em terra, temporal no mar. Van vloeken van matrozen en tranen van hoeren hoeft men zich niets aan te trekken Pragas de marujo e lágrimas de putas chegam ao chão já enxutas (de tranen zijn al droog voordat ze de grond bereiken). Uit de wereld van de visserij stammen de spreekwoorden Nem tudo o que vem à rede é peixe (niet alles wat er gevangen wordt is vis) en A mulher quer-se como a sardinha: pequenina e fresca (een vrouw hoort als een sardine te zijn: klein en fris).

Verder zijn er talrijke idiomatische uitdrukkingen die met beelden uit de zeevaart en de visserij te maken hebben. Zo is een Marinheiro de água doce  een zoetwaterzeeman, ofwel iemand die weinig verstand heeft van een bepaalde zaak en daardoor in de problemen komt. In deze uitdrukking wordt de arrogantie weerspiegeld die de oceaanvaarder voelt tegenover de binnenschipper.

Hoewel de Portugezen de eersten waren die scherp bij de wind konden en durfden te  zeilen, is er toch de uitdrukking Ir de vento em popa (voor de wind zeilen, de wind op de achtersteven) wat zoveel wil zeggen als: het gaat lekker, we maken goede vorderingen.

Je kunt maar het beste in het kielzog van een ander varen Andar na esteira de alguém ook al ga je dan door voor een weinig origineel persoon. En wat is er aan de hand met de Portugees die schepen ziet Ficar a ver navios. Hij of zij kan ergens naar fluiten. Deze uitdrukking is ontstaan toen maarschalk Junot, die in opdracht van Napoleon Lissabon had veroverd, aan de oever van de Taag stond en in de verte het schip zag verdwijnen waarmee de koning  naar Brazilië vluchtte.

Het zeil

Het zeil a vela duikt ook op in verschillende uitdrukkingen in overdrachtelijke betekenis. Fazer-se  à vela ( vertrekken, aan boord gaan), dar velas a (iets de ruimte geven, zijn gang laten gaan). Dat het aanmonsteren op de Portugese zeilschepen vroeger niet altijd op vrijwillige basis gebeurde, komt tot uiting in het begrip embarcar em (inschepen) een begrip dat ook betekent: bedrogen worden, zich laten misleiden.

Vandaar de waarschuwing je niet om de tuin te laten leiden Não embarques em canoa furada! (Ga niet aan bord van een schip met een lek).

Het roer

Een ander belangrijk onderdeel van het zeilschip is het roer o leme. Wie zonder zeil en roer op weg gaat Correr sem vela e sem leme is onbezonnen bezig. Sta je wel aan het roer Estar ao leme, ir ao leme, ter o leme dan heb je alles in de hand. Maar als je het roer loslaat Perder o leme ga je doelloos te werk. Voor dit laatste is er nog een andere beeldenrijke uitdrukking Perder o norte (je koers uit het oog verliezen) of Andar desnorteado (gedesoriënteerd zijn).

Uit de literatuur

Dan nog twee begrippen uit de Portugese literatuur, die te maken hebben met de maritieme geschiedenis van Portugal en spreekwoordelijk zijn geworden. Zo is O velho do Restelo (de oude uit Restelo) een figuur uit  ‘de Lusiaden’ van Luís de Camões. Toen op 8 juli 1497 de vloot van Vasco da Gama vertrok voor de eerste reis naar Indië, dook er een bewoner uit Restelo op die luidop waarschuwde voor de gevaren en de negatieve gevolgen van de geplande onderneming. Sindsdien staat het begrip Velho do Restelo voor een zwartkijker en iemand die de vooruitgang in de weg staat.

Ten tweede: Kaap Bojador, de meest westelijke punt van Mauritanië, werd door het beroemde gedicht van Pessoa ‘Mar Português’ tot symbool voor een grote uitdaging. Want lange tijd hielden Portugese zeevaarders het voor onmogelijk de Kaap te ronden wegens het daar huizende zeemonster of omdat de platte aarde daar waarschijnlijk ophield. Totdat tenslotte Gil Eanes in 1434 er als eerste voorbij zeilde, ook op zoek naar de zeeweg naar Indië.

Dit is deel 9 van de serie “Portugese taalweetjes”. De vorige delen kun je hier lezen: alle taalweetjes.

Bron: de serie ‘essa nossa dítosa língua’ van Peter Koj gepubliceerd in de Portugal-Post